Baki avrasiya universiteti NİĞde üNİversitesi
Yüklə 4,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
71 E. Abdurahmanov ve R. Həsənov / Azərbaycanın Şımal-Qərb Bölgəsının Dını Abıdələrı Türk Mıfık
aşağıdakı formada qruplaşdırmaq olar: 1. İlk növbədə dağlar ilkin insanların sığınacaq (təbii mağaralar) və qida mənbəyi (ovçuluq və yemtoplama nəzərdə tutulur) rolunu oynamışdır. 2. Türklərdə "dağ kültü" Göy Tanrı inancıyla əlaqəli olduğu üçün mübarək, müqəddəs bir məkan hesab edilmişdir. 2. Dağ əcdad-ata, ana, baba, ulu hesab edilmişdir. 3.Dağlar əlçatmaz, toxunulmaz məkan, sığınacaq hesab edildiyi üçün müqəddəsləş-dirilmişdir. 4. Məşhur qəhrəmanların əcdadlarının dağ ruhu olduğuna inanmışlar. 5. Dağlar bir çox dinlərdə müqəddəs ocaqların, qurbanvermə mərasimlərinin yerləşdiyi, peyğəmbərlərin vəyh qəbul etmə məkanı olmuşdur. 6. Bəzi dərdlərə, xəstəliklərə çarə axtarılan, ümid yeri, səcdəgah hesab edimişdir. 7. Dağ kultu eyni zamanda mifik dünyagörüşündə mühüm yer alan daşa inam və onunla bağlı rituallarla, eyni zamanda ağac kultu [A. Hacılı. Bakı 2002: c.3-34] ilə əlaqəlidir. I. Daşla bağlı inanclar və dini abidələr. Məlum olduğu kimi, daşlar ibtidai insanların həyatında son dərəcə mühüm rol oynamış, təbiətlə mübarizədə ilk silahlar və əmək alətlər daşlar olmuş, təbii mağaralar insanları vəhşi heyvanlardan və soyuqdan qorumuşdur. İlk məişət qabları rolunu oynayan qaya parçaları eyni zamanda ibtidai insanın ən müqəddəs, ən doğma, əlçatmaz arzularının, düşüncələrinin inikas obyekti olmuşdur. (Altamir, Kap mağaraları, Qobustan, Gəmiqaya təsvirləri və s.) Süni odun alınmasında insan daşa-çaxmaq daşına borclu idi.
Yalnız Azərbaycan ərazisində deyil, digər qədim yaşayış yerlərində aşkar edilmiş arxeoloji abidələrdə istər bəzək və zinət əşyası, istərsə də dini əhəmiyyətə malik heykəlciklər (şəkil 1)
Şəkil 1. Oğuz-Dərəzəmin Son Tunc-Erkən dəmir formasında yonulmuş daşların insanı pis ruhlardan qoruması məqsədilə hazırlandığı tədqiqatçılar tərəfindən sübuta yetirilmişdir və bunun 100 min il tarixi var. [Orta əsr əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyəti tarixi problemləri, 2008: c. 179] Azərbaycan ərazisində meydana gələn bəzi dini abidələr-pir və inanc yerləri məhz daşa inamla bağlı olub, günümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Qarabağda Üçtəpə tərəfdə, Arpa dağıyla Buğda dağının arasında Göbəkdaşı adlı bir daş var. Uşağı olmayan qadınlar Göbəkdaşına gedirlər. Qarınlarını açıb, göbəklərini o daşın göbək yerinə qoyurlar, fırlanırlar ki, uşaqları olsun. Qarabağ bölgəsində qara daşdan at heykəlləri var. Uşaqları aparıb bu heykəllərin üstünə mindirirlər ki, diribaş olsunlar. Xəstə uşaqları bu atların altından keçirirlər ki, şəfa tapsınlar. [Bu yurd bayquşa qalmaz, 1995 : c. 44-45 ] Şəki şəhərində, Kiş məbədinin həyətində e.ə. II-I əsrlərə aid edilən niyyət daşı-ziyarətgah qəbr mövcuddur ki, hal-hazırda da əhali buranı müqəddəs yer kimi qoruyub saxlayır, bəzi insanlar xəstə, danışmayan, gəzməyən uşaqları buraya gətirir, niyyət edərək nicat tapacaqlarına ümid edirlər. (şəkil 2) Bu ritual həmçinin şəhərin Qullar qəbiristanlığı adlanan hissəsindəki “Daş ziyarətgah” da icra edilir. (şəkil 3) Şəkinin Cumakənd yaxınlığında yerləşən Babaratma pirində “Bel daşı” adlı böyük bir daş var. Bu dini abidənin mahiyyəti insanların bel ağrısına şəfa tapmaq ümidilə məhz bu ziyarətgaha gələrək, həmin daşa belin ağrıyan nahiyəsini sürtmək və ona nəzir-niyaz edilməsi ilə bağlıdır. (şəkil 4)
72 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Şəkil 2. Şəki-Kiş məbədi.
Şəkil 3. Şəki-Qullar qəbiristanlığı.
Niyyət daşı Daş ziyarət Babaratma piri. Bel daşı Türk xalqlarına məxsus folklor nümunələri və yazılı mənbələrdə daş kultu ilə bağlı bir çox maraqlı məqamlara rast gəlinir. Azərbaycan-Türk mifik təfəkküründə insanın əcdadının daş olduğuna, insanın daşdan yarandığına inanılır. [Nəğmələr. Inanclar. 1986: c. 12, 125 ] Anadolu’da “Taşbebek əfsanəsi” geniş yayılmışdır. Əfsanədə qeyd edilir ki, bir neçə il evli olan ailənin övladları olmur. Gəlin bir daş ustasının yanına gedərək özü üçün bir “daş bəbək” yonmasını xahış edir. Daş bəbək hazır olanda onu evə gətirir, beşiyə qoyaraq, layla-ninni oxumağa başayır. Allaha dua edir, ovladına can verilməsini niyaz edir. Allah duaları qəbul edir, qadının daş bəbəyi canlanır. Beləliklə, Allahın kəramətindən ailə dağılmaqdan xilas olur.
[www.msxlabs.org/forum/efsaneler] Altay türklərinin möhtəşəm ədəbi nümünəsi olan Maaday-Kara dastanında Maaday-Kara doğularkən hər iki əlində, ovcunda daş olduğu qeyd edilir.
[Maaday-Kara, 1973: c. 76] Azərbaycan - Türk mifik düşüncəsində daş vasitəsilə ovsun etmək, yağış yağdıra bilmə kimi inamlara rast gəlinir. Məlumdur ki, hələ çox qədim zamanlardan arası kəsilməz yağış zamanı günəşi çağırış nəğmələri xalq arasında geniş yayılmışdır. İbtidai insanlar bu görüşlə bağlı əfsunlar da yaratmışlar. [Nəğmələr. Inanclar. 1986: c. 12-13; c. 125 ] Kənd rayonlarında uzunmüddətli yağışlardan bezən camaat islanmamış yastı daşları göyə atıb mahnı oxuyur, Günəşi çağırırlar (mərasim əsasən mart ayına təsadüf edir). Bu inancın, əlbəttə, sosial kökləri vardır. Etiqada görə göydə Günəş şər qüvvələrlə savaş edir. Ulu babalarımız da daş atmaqla şər qüvvələri qova biləcəklərinə, bununla da Günəşin mübarizəsinə kömək edəcəklərinə inanmışlar. Yaxud əksinə, ovsunçuların cadu, ovsun vasitəsilə (bilavasitə daşın köməyindən istifadə etməklə) yağış yağdırmaları məlumdur. [R.M.Əliyev, 1992: c. 6 ] Iraqda-Kərkükdə yaşayan türklər bir yağış arzusiylə “Kosa gəldi” və “çəmçələ qız”a hazırlıq görülər, yağmur duaları oxunardı. Hər kəs yüz xırda daş götürüb arxa atar və axşama yaxın evə dönərdi. [Kərkük folkloru antologiyası, 1990: c. 54 ] Folklorşünas, tədqiqatçı alim Qəzənfər Paşayev yazır ki, “İraqda yaşayan Türkmənlər sevmədikləri adam yola çıxanda arxasınca daş atarlar. Belə olan halda onun bir daha dönməyəcəyinə inanırlar. Yəqin ki, “Sapand daşı” ifadəsi bu inancla əlaqədar yaranmışdır”. [Q. Paşayev, 1992: c. 12-13 ] Yüklə 4,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|