Cənubi Azərbaycan
1828-1914-cü illərdə
215
inzibati orqanlar da daxil olmaqla Tehrandakı bütün silahlı
qüvvələrin başçısı təyin etdi. Şahdan məclis binasında,
Sepəhsamar məscidində və başqa yerlərdə cəmləşmiş
inqilabçıları tərksilah əmrini alan Lyaxov iyunun 23-də səhər
tezdən hücum əmrini verdi. Məclisin müdafiəçilərinin bir saat,
«Azərbaycan», «Müzəffəri» əncümanları və digər yerlərdə
toplanan döyüşçülərin isə 7 saat davam edən müqavimətinə
baxmayaraq top atəşi altında onların binaları dağıdılaraq qarət
edildi. Tehranın hər tərəfində əncümanlar, qəzet redaksiyaları
və s. dağıdıldı, 300 nəfərdən çox konstitusiyaçı həlak oldu.
Məclis nümayəndələrindən və konstitusiya tərəfdarlarından
çoxu həbs və sürgün edildilər. Əksinqilab bütün İranda
hücuma
keçdi. Lakin Təbrizdə inqilabi hərəkat daha ciddi şəkil aldı,
burada Azərbaycan əyalət ən-cümanı,
Təbriz sosial-demokrat
təşkilatı və məhəllə əncümanları yeni inqilabi mübarizəyə, qəti
döyüşlərə hazırlaşmağa başladılar. İnqilabi mübarizənin
mərkəzi Tehrandan Təbrizə keçdi.
Mirhaşımın rəhbərlik etdiyi əksinqilabi «İslamiyyə» ən-
cümanı ətrafında toplaşmış irticaçılar inqilabi qüvvələr «Babi»,
«dinsiz» adlandıraraq, dindar kütlələri inqilabı hərəkatdan
uzaqlaşdırmağa çalışırdı. 1908-ci ilin yanvıarın 30-da hər iki
tərəf arasında ilk toqquşma baş verdi. 20 nəfər həlak oldu.
İrticaçılar Əmirəqız məhəlləsi istisna olmaqla,
Təbrizin şimal-
şərq hissəsini tutdular
*
Əmirxız məhəlləsini Təbriz üsyanının
görkəmli rəhbəri Səttar xanın
†
dəstəsi, Xiyaban məhəlləsini isə
*
Бу дюврдя Тябриздя 12 рясми мящялля вар иди: Ямирягыз, Дявячи, Сор-
хат, Шешкилан, Баъмешя, шящярин шяргиндлян гярбя доьру ахан Мейдан
чайынын (Мещранрудун) саьында, диэяр мящялляляр ися чайын сол голунда
йерляширди. Вурушмалар дюврцндя Ямирхыз истисна олмагла чайын саь тя-
ряфи яксингилабын, сол тяряфиндяки мящялляляр ися ингилабчыларын ялин-
дя олмушдур.
†
Ъянуби Азярбайъанда ингилаби дюйцшлярин яфсаняви гящряманына
чеврилмиш Сяттархан кечян ясрин 60-ъы илляринин сонларында Гарадаьда
хырда таъир аилясиндя анадан олмушдур. Атасы Щаъы Щясян вя бюйцк гар-
дашы Исмайыл азадлыгсевяр шяхсляр олмуш, буна эюря дя щюкумят мямур-
VI mühazirə
216
onun ən yaxın silahdaşı Bağır xanın başçılıq etdiyi hissələr
müdafiə edirdilər. Üsyanda kəndlilər, fəhlələr, xırda şəhər
burjuaziyası da iştirak edirdi.
İyulun 15-də əksinqilabi qüvvələr inqilabın
son səngəri
olan Əmirxız məhəlləsinə hər tərəfdən yürüşə başladılar.
Səttarxanın müqavimətinin son dəqiqələri sayılan dö-yüşdə
əksinqilabın heç bir nəticə əldə edə bilməməsi əhalini
heyrətləndirdi, silahını yerə qoymuş mücahidlərdə inqilabı
müdafiə hissini qüvvətləndirdi. Öz kiçik dəstəsi ilə hücuma
keçən Səttarxan şəhərin mərkəz hissəsində bütün damlardan,
darvazalardan və məscidlərdən ağ bayraqları vurub salaraq,
onların yerlərinə qırmızı bayraqlar asdırdı. Bu hadisə İran
inqilabında tarixi dönüşün əsasını qoydu. Əvvəlcə Əmirəqız,
sonra isə bütün Təbriz və Cənubi Azərbaycan inqilabın
mərkəzinə çevrilərək irtica qüvvələri üzərində qələbənin əsasını
qoydu.
Səttarxanın və onun silahdaşlarının igidlik və
qəhrəmanlığı mücahidləri hərəkətə gətirdi. Onlar dəstə-dəstə
Səttarxana qoşulmağa başladılar. Təbriz sosial-demokrat
ларынын даим тягиб вя зцлмцня мяруз галмышлар. Эянъ йашларында икян
щюкумят мямурларынын Сяттарханын аилясиня вурдуьу зярбяляр (Исмайыл
Шимали Азярбайъан цсйанчыларындан мящшур Гачаг Фярщады эизлятмясиня
эюря щябс едиляряк Тябриздя вялиящд Мцзяффяряддин Мирзянин ямри иля
юлдцрцлмцшдц) онда зцлмя, мцтлягиййятя гаршы нифрят щисси йаратмышды.
Сяттар бир мцддят дювлятин силащлы дястяляриня ишя гябул олунмуш, вязи-
фя алмыш, лакин бу онун цсйанкар тябиятиня уйьун эялмядийиндян дювлят
гуллуьундан имтина етмиш, Тябриздя хырда алверля мяшьул олмушдур Вятя-
ниндя щюкм сцрян ядалятсизлийин шащиди олан Сяттар юзц кими силащдаш-
лары иля бирликдя силащлы гачаг дястяси йарадараг айры-айры йерлярдя
зящмяткеш кцтляляринин мцдафиячиси кими чыхыш етмиш,дяфялярля щябся
алынмышды. Бцтцн бунлар Сяттары халгын севимлиси етмишдир. Халг ону
щюрмят яламяти олараг Сяттархан чаьырырды. Тябриздя мцтлягиййятя гаршы
цсйан башладыгда ингилаб дюйцшчцляринин сырасында Сяттархан да вар
иди. 1908-ъи илин яввялляриндя Тябриз сосиал-демократ тяшкилатынын тя-
шяббцсц иля шящярин щяр мящяллясиндя фядаи дястяляри йарадылдыгда
Сяттархан йашадыьы Ямирягыз мящяллясинин мцъащидляриня башчы тяйин
олунмушду.
Cənubi Azərbaycan
1828-1914-cü illərdə
217
təşkilatı «Hərbi şura» yaradaraq silahlı qüvvələrin hərbi
cəhətdən təşkilini və nizam-intizam işlərini bu şuranın öhdəsinə
qoydu. Təbrizin Ərk qalasında olan silah anbarlarından bütün
mücahidlər silahlandırıldılar. Hərbi şura döyüşçüləri-fədailəri
və mücahidləri 20-25 nəfərlik dəstələrə böldü. Hər dəstə özünə
başçı seçirdi. Döyüşçüləri çörəklə təmin etmək üçün Əmirxız
və Xiyaban məhəllərində ancaq
onlara xidmət edən çörək
dükanları açıldı.
Üsyanın idarə olunması və davam etdirilməsi üçün pula,
taxıla və silaha böyük ehtiyac var idi. Təbriz sosial-demokrat
təşkilatının təşəbbüsü və Azərbaycan əyalət əncümanının
göstərişi ilə Təbrizdə «İanə komisyonu» yaradıldı ki, 12 tacir
və hər məhəllədən 1 nümayəndənin daxil olduğu bu yardım
komissiyası şəhərin varlılarından yardım toplayırdı.
Tehranda çevriliş etmiş, bir çox başqa iri şəhərlərdə
hücuma keçmiş irtica qüvvələrini və Məhəmmədəli şahı
Təbrizin müqaviməti çox narahat edirdi. Buna görə 1908-ci ilin
avqustunda buraya 40 min nəfərdən artıq silahlı qüvvə
göndərildi. Sentyabrın 25-də Təbriz üzərinə 2 günə qədər
davam edən hücum başlandı, lakin irtica
qüvvələri heç bir uğur
qazana bilməyərək oktyabrın 12-də şəhəri tərk edib qaçmağa
məcbur oldular. Hadisə şah ordusu içərisində ruh düşkünlüyü
yaratdı. Təbriz üsyançılarının qələbə xəbəri tezliklə İrana,
Qafqaza və Avropanın bir çox ölkələrinə yayıldı. Paris,
İstanbul, Nəcəf, Tiflis, Bakı və digər mühüm şəhərlərdən
Azərbaycan əyalət əncümanına, Səttarxanın ünvanına təbrik
teleqramları göndərildi. Xalq Səttarxanı «Sərdar-e milli»
Bağırxanı isə «Salar-e milli» adlandırdı, sonra isə əyalət
əncümanı bu adları rəsmiləşdirmək üçün qərar qəbul etdi.
1907-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq Təbriz üsyanının
axırınadək Cənubi Azərbaycan əyalət əncümanı Təbrizdə və
Cənubi Azərbaycanda ali hakimiyyət orqanı olduğu kimi, 1908-
ci il iyun ayından etibarən Təbrizdə yaranmış hərbi şura da
VI mühazirə
218
üsyanın silahlı qüvvələrinin baş idarə orqanı idi.
Təbriz üsyanına ideya və təşkilati
cəhətdən rəhbərlik edən
sosial-demokrat təşkilatı (rəhbəri Əli Müsyö) əksinqilabın
Təbrizə qarşı daha güclü hücumlar hazırlamasından xəbərdar
olduğu üçün şəhəri və inqilabı qorumaq məqsədilə hazırlıq işi
aparırdı. Şəhəri ərzaq malları ilə təmin etmək və ehtiyat
hazırlamaq üçün əyalət əncümanı xüsusi fədai dəstələri
vasitəsilə vilayətlərdən çoxlu miqdarda taxıl və ərzaq malları
topladı. Geri çəkilən əksinqilabi qüvvələr və onların qarətçi
dəstələri isə Cənubi Azərbaycan kəndlərini çapıb talayırdılar.
Əyalət əncümanının göstərişi ilə Mərənd, Xoy, Salmas,
Marağa
və digər şəhərlərə göndərilən fədai dəstələri tezliklə həmin
şəhərləri qaraguruhçu dəstələrdən azad etdilər.
1909-cu ilin fevralına qədər Cənubi Azərbaycanın bütün
qərb vilayətləri (Maku istisna olmaqla) inqilabçıların əlinə
keçdi. Azərbaycanın şərq vilayətlərində də əksinqilaba qarşı
etiraz güclənirdi. Lakin bütün bunlara baxmayaraq
Məhəmmədəli şah İranın bütün əyalət və vilayətlərindən silahlı
qüvvələr toplayır, Təbriz üzərinə göndərməkdə davam edirdi.
1908-ci ilin dekabrında əksinqilab yenidən 40 min silahlı adam
toplamışdı.
1909-cu il yanvarın axırlarında Təbriz şəhəri yenidən
mühasirəyə alındı. Fevral-mart aylarında Təbriz üzərinə
əksinqilabın hücumu başladı, lakin bu hücumlar da inqilabçılar
tərəfindən dəf edildi. Bununla belə mühasirədə olanlar aclıq və
qıtlıqdan çox əziyyət çəkirdildər. Aprelin 14-də uzun müddət
Marağa şəhərinin qubernatoru olmuş Səməd xanın qoşunları
Təbrizə hücum etdilər, yenə də müvəffəqiyyət əldə edilmədi.
Belə bir şəraitdə ingilislər və çar Rusiyası açıq müdaxiləyə əl
atdılar. Çar Rusiyası xarici konsulluqları və təbəələri
müdafiə
etmək və guya Təbrizə ərzaq daşınmasını təmin etmək bəhanəsi
ilə aprelin 29-da öz qoşunlarını Təbrizə yeritdi. Mayın
əvvəllərindən etibarən rus ordusuTəbrizdə silahlı mücahidləri