Şimali Azərbaycan
XIX əsrin 40-70-ci illərində
85
Lakin yuxarıda söhbət açdığımız layihələr elə layihə
olaraq qaldılar. Rusiya imperiyası Dövlət Şurası bu layihələri
yenidən işləmək üçün geri qaytardı.
Nəhayət, 1837-ci ildə Dövlət Şurası islahat işini senator
baron Qana həvalə etdi. Senator Qan Cənubi Qafqazda yaşayan
xalqlarda mövcud olan icitimai münasibətləri öyrənməyə cəhd
etmədi, Paşkeviç, Meçnikov və Kutaysovun layihələri əsasında
«Cənubi Qafqaz diyarının inzibati idarəçilyinin» layihəsini
hazırlayıb 1838-ci ilin fevralında Dövlət Şurasına təqdim etdi.
Qanın təqdim etdiyi layihədə deyilirdi ki, guya xanlıqlar
dövründə Azərbaycanda xanın iradəsindən
başqa heç bir qayda-
qanun olmamışdır, guya azərbaycanlılar şəriət məhkəmələrinə
müraciət etmirlər, guya rus məmurları və rus idarələri əyalət
məhkəmələrində mövcud olan süründürməçiliyi azaldacaq və
əhalini «bəxtəvər edəcəkdir».
Qan layihəsinin başlıca məğzi ondan ibarət idi ki,
hökumət yerli bəylərə və digər imtiyazlı zümrəyə arxalanmaq
siyasətindən imtina edirdi.
Çar I Nikolay 10 aprel 1840-cı ildə islahatın layihəsini
təsdiq edir və layihə qanun qüvvəsini alır. 10 aprel qanunu
«Qafqaz diyarının idarə olunması üçün təsisat» adlanır.
10 aprel 1840-cı il inzibati-məhkəmə islahatına görə
Cənubi Qafqaz inzibati cəhətdən 2 yerə bölündü: 1) Gürcüstan-
İmeretiya quberniyasına; 2) Xəzər vilayətinə.
Azərbaycan torpaqları vahid inzibati bölgüdə birləşdiril-
mirdi. Yeni inzibati
bölgü yerli sosial-hüquqi, etnik və mədəni
xüsusiyyətləri çox az nəzərə almışdı. Belə ki, Azərbaycanın
Şirvan, Qarabağ, Şəki, Talış, Bakı, Quba və Dərbənd qəzaları
Dağıstan hərbi dairəsinin Xəzər vilayətinin tərkibinə daxil
edilmişdi, amma Yelizavetpol, Naxçıvan, İrəvan və Balakən
qəzaları isə Gürcü-İmeretiya quberniyasına daxil edilmişdi.
Burada bir məsələni xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki,
1828-ci il martın 21-də I Nikolayın əmri ilə Azərbaycan
torpaqları – İrəvan və Naxçıvan xanlıqları «erməni vilayəti»
adlı bir inzibati bölgüdə birləşdirilmişdi. 10 aprel 1840-cı il
inzibati-məhkəmə islahatına görə isə «erməni vilayəti» ləğv
edilir, onun yerinə İrəvan və Naxçıvan qəzaları yaradılırdı.
II mühazirə
86
Baş İdarə Şurasına 10 aprel 1840-cı il islahatına uyğun
olaraq yerli feodalların torpaq hüquqlarını nizamlamaq
səlahiyyəti verilmişdi.
Transqafqazda yeni inzibati islahata görə quberniya, vilayət
və qəza idarələri ciddi surətdə daxili Rusiya quberniyalarındakı
idarəçiliyə müvafiq qurulurdu. Odur ki, yerli bəylərdən olan
divanbəyləri, mahal naibləri və b. vəzifələrindən azad edilirlər və
onlar rus məmurları ilə əvəz olunurlar. Mahal naiblərinin
yerinə
sahə iclasçıları vəzifəsi təsis edilmişdi.
Sahə iclasçıları ruslaşdırma siyasətinin əsas icraçıları
idilər. Dövlət onlara müəyyən torpaq sahəsi ayırırdı və bu
torpaq sahələrinin əkilib-becərilməsi həmin torpaqlarda
yaşayan rəiyyətlərin öhdəsinə düşürdü.
Beləliklə, Azərbaycan bəyləri yeni islahata görə
idarəçilikdən kənarlaşdırıldı, bu isə onu sübut
edirdi ki, Rusiya
yerli bəylərə arxalanmaq siyasətindən imtina etmişdi və sosial
dayağı indi yerli deyil, burada yerləşdiriləcək gəlmə rus
zadəganlığında görürdü.
10 aprel 1840-cı il islahatında məhkəmə sistemində ciddi
dəyişiklik edilməsi nəzərdə tutulmuşdu.
Azərbaycanda
əsrlərdən bəri mövcud olan məhkəmə sistemi rus məhkəmə
sistemi ilə əvəz edilirdi. İndi məhkəmə işləri qəza, quberniya və
dairə məhkəmələrinə verilirdi. Məhkəmələr rus dilində
aparılırdı, rus məhkəmə sistemi Azərbaycan əhalisinə yad bir
məhkəmə sistemi idi. İslahata görə müsəlman şəriət qanunu
qüvvədən düşürdü. Şəriət məhkəmələrinin ixtiyarında yalnız
kəbin-talaq və vərəsəlik məsələləri saxlanılırdı.
10 aprel 1840-cı il inzibati-məhkəmə islahatı Azərbay-
canın Quba və Dərbənd qəzalarında tətbiq olunmadı, bunun
səbəbi bu 2 qəzanın Rusiyanın işğalçılıq siyasətinə qarşı ölüm-
dirim mübarizəsinə qalxmış Dağıstanla həmsərhəd olması,
burada da müridizmin yayılması idi.
10 aprel 1840-cı il islahatı Cənubi Qafqazda, o cümlədən
Azərbaycanda 1841-ci ilin əvvəllərindən tətbiq olunmağa
başlanıldı, hətta I Nikolaya xüsusi raport da göndərildi.
Beləliklə, komendant idarə sistemi ləğv edildi.
Qanun Baş İdarə Şurasına yerli feodalların
torpaq hü-
Şimali Azərbaycan
XIX əsrin 40-70-ci illərində
87
quqlarını nizamlamaq səlahiyyətini vermişdi. Baş İdarə Şurası
dərhal bu səlahiyyətdən istifadə etdi və artıq 1841-ci ilin
əvvəllərində ağa və bəylərin torpaq hüquqlarına qarşı tədbirlərə
əl atıldı. II Nikolayın imzaladığı 23 may 1841-ci il fərmanına
uyğun olaraq Qazax, Şəmsəddil və Borçalı məntəqələrinin ağa
və məlikləri kəndlərin idarə edilməsindən azad edilirlər, yəni
ağaların əlindən onlara məxsus 102 kənd alınır. Müsadirə
edilmiş kəndlərin əvəzinə ağalara yalnız ömürlük təminat
verilirdi. Bu təminat irsən keçmirdi.
Baş İdarə Şurası ağalar haqda fərmandan sonra 28 may
1841-ci ildə Kaspi vilayəti bəylərinin kənd idarəçiliyindən
kənar edilməsi haqda qərar çıxarır. Lakin Zaqafqaziyada yeni
idarə sisteminə keçid hər yerdə əhalinin yeni qayda-qanuna
qarşı müqaviməti ilə qarşılandı. 1842-ci ilin yanvarında
«Zaqafqaziya diyarının qurulması komitəsi» Kaspi
vilayəti
bəylərinin yalnız polis məmuru sayılması nöqteyi-nəzərinin
tamamilə yalnış olduğu haqda öz qərarını bildirir.
Zaqafqaziyada yeni inzibati islahat və onunla bağlı olaraq
həyata keçirilən tədbirlər Azərbaycan cəmiyyətinin demək olar
ki, bütün təbəqələrinin mənafeinə toxunurdu, onların maraqlarını
nəzərə almırdı. İslahatdan narazı olan qüvvələr içərisində ən
mühüm yeri ali təbəqə – bəylər və ağalar tuturdular. Əsrlər boyu
dövlət sistemində mühüm yer tutan, torpaq və kənd sahibi olan
bəy və ağaların indi bütün bunlardan məhrum edilməsi, onların
statusunun aşağı düşməsi onların dövlətə qarşı əks mövqe
tutmasına gətirib çıxarırdı.
İslahatdan ən çox narazı olanlar çox təbii ki, əhalinin
əksəriyyətini təşkil edən kəndlilər idi,
çünki yeni islahata uyğun
olaraq onların üzərinə əlavə vergi və mükəlləfiyyətlər qo-
yulurdu: məsələn, sahə iclasçılarına ayrılan torpaq sahələrini
kəndlilər əkib-becərməli idilər. Məhkəmənin rus dilində
aparılması və rus məhkəmə sisteminin tətbiqi azərbayanlılara
tam yad olduğu üçün ondan ölkənin bütün silk və təbəqələri
narazı idi. Məhkəmələrdə həll edilməyib qalan işlərin sayı
təxminən 2 dəfə artaraq 2400 işdən 4846 işə çatmışdı. Hökumət
ştatlarının və məhkəmənin saxlanılmasına sərf edilən illik xərc
1,5 mln manat artmışdı. Rus məhkəmə sisteminin ənənəvi
II mühazirə
88
formalizmi və süründürməçiliyi
Azərbaycan üçün təzə bir şey
idi. Çünki xan, eləcə də komendantlıq dövründə məhkəmə
sistemi «sürətli məhkəmələr» idi. Odur ki, yerli əhali yeni
məhkəmələri açıq-aşkar baykot edirdi.
Artıq elə 1841-ci ilin əvvəllərində «yeni idarəçilik
sisteminin» «yöndəmsizlikləri» imperiyanın çox yüksək
dairələrinə məlum olmuşdu.
10 aprel 1840-cı il inzibati-məhkəmə islahatının
uğursuzluğunun
əsas səbəblərindən biri Rusiyanın
Azərbaycanda yeritdiyi sosial siyasətdə yol verdiyi səhv idi.
Yanlış siyasətin mahiyyəti yerli ali zümrəyə – bəy və ağalara
etibar edilməməsində və onlara ölkənin idarə edilməsində yer
verilməməsində ifadə olunurdu.
2. Çarizmin yerli feodallarla ittifaqa girməsi.
6 dekabr 1846-cı il fərmanı
10 aprel 1840-cı il islahatı inzibati - məhkəmə islahatı
olsa da, çarizmin Cənubi Qafqazda ictimai dayağı məsələsinə
də toxunmuşdu. Belə ki, Qan komissiyası ali müsəlman silkinin
çarizmin ictimai dayağı rolunu oynayacağına inanmırdı və belə
hesab edirdi ki, hətta ən «etibarlı və sədaqətli» bəylərə belə
inanmaq olmaz. Ona görə də çar hökuməti Cənubi Qafqazda
özünə sosial dayaq yaratmaq məsələsini ön plana çəkmişdi. Çar
hökuməti belə hesab edirdi ki, yalnız «təbii rus dvoryanları
(zadəganları)» Cənubi Qafqazda çarizmin sosial dayağı rolunu
oynaya bilər. Bu məqsədlə hökumət Rusiyadan müflisləşmiş
rus dvoryanlarını Cənubi Qafqaza köçürmək və onların bu
regionda möhkəmlənməsinə şərait yaratmaq istəyirdi. Təbii rus
dvoryanlarını bu regionda yerləşdirmək üçün torpaq əldə etmək
lazım idi. Çar hökuməti çox da düşünmədən yerli feodalların
tiyul torpaqlarını zəbt etmək qərarına gəldi. Bunun üçün Gürcü-
İmeretiya quberniyasının ağalarından və Xəzər vilayətinin
tiyuldar bəylərindən tiyul torpaqlarını zəbt etmək qərara alındı.
Hökumət ağaların və tiyuldar bəylərin əlində olan torpaqların
zəbt olunmasını, onlara vaxtı ilə həmin torpaqların «Votçina»
hüququnda deyil, polis və təsərrüfat nəzarətçisi hüququnda