Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.
Xanlıq dövrünün sonu
31
qoşunlarının" ciddi dirənişlə qarşılaşacağını düşünmürdülər.
İlk döyüslər. Fətəli şahın oğlu
Güney Azərbaycanın
hakimi şahzadə Abbas Mirzənin 50 minlik ordu ilə İrəvana
yaxınlaşması Sisianov üçün gözlənilməz olmadı. O, bütün qışı
qoşun hazırlamaq və səfər tədarükü görməklə keçirmişdi.
İrəvan hakimi Məmməd xanın onu "vaxt itirmədən" İrəvana
çağırması nəzərə alındı, 1804-cü il iyunun sonunda 3600
piyada, 3 eskadron atlı və 300 kazakdan
ibarət olan rus qoşunu
12 top ilə artıq İrəvan yaxınlığında idi. Üçkilsə (Eçmiədzin) və
Qəmərlidə olan ilk döyüşlərdə Sisianov üstünlük qazandı.
İrəvan şəhərini mühasirəyə aldı. Gənc oğlunun (Mirzə Adıgözəl
bəy Abbas Mirzəni bu zaman "kiçik bir uşaq" adlandırır)
uğursuzluğunu eşidən Fətəli şah özü də buraya gəldi. İkiqat
çevrə yarandı: ruslar İrəvanı, iranlılar isə rusları arxadan araya
aldı. Bütün giriş-çıxış yolları sonuncuların üzünə qapandı.
Sisianovun ağır durumda olması dərhal onun ötəri (yerli)
müttəfiqləri arasına pozuntu saldı. İlk öncə onunla yürüşə
çıxmış gürcü knyazları döyüş yerini buraxıb qaçdılar. Ancaq
qapalı yol keçidlərində İran əsgərləri onları tutub əsir etdi.
Fətəli şah yanında olan çar oğlu Aleksandrı gizli tapşırıqla
Tiflisə göndərdi. Qazax və Borçalı türkləri Rusiyadan üz
çevirib itaətdən çıxdılar. Mirzə Adıgözəl bəy yazır: "Şəm-
səddinli mahalı, Tiflis şəhəri yə Nəsib bəydən başqa (Borçalı
Nəsib bəy Gəncə savaşında mayor Lisaneviçin əlaltısı idi –
Red.) bütün elat, kəndlər, hətta Başaçığa qaçan (gürcü) va-
lizadələr də gəlib valiyə (çar oğlu Aleksandra – Red.) qo-
şuldular və üsyan etdilər". Pənbəkli türkər də belə etdilər.
Korluq çəkən qoşun üçün Sisianov azuqə gətirtməyə
çalışdı. Ancaq onun göndərdiyi 150 əsgər Qara mayor
(Montrezor – Red.) başda olmaqla üsyan etmiş pənbəklilər
tərəfindən məhv edildi. Rus qoşunu içinə qızdırma-titrəmə
(tropik malyariya) azarı düşdü. 1804-cü il sentyabrın 4-də
Çiçişnov aradan çıxıb Tiflisə döndü. Üsyan etmiş "Borçalı və
I mühazirə
32
sair Gürcüstan elatı" (M.Adıgözəl bəy) yenidən Rusiya
təbəəliyinə keçdi.
Qarabağ xanlığının Rusiyaya tabe edilməsi. Kürəkçay
andlaşması. Gəncə xanlığı işğal edilən kimi Sisianov Qarabağ
xanlığına təzyiqi gücləndirdi. O, mayor Lisaneviçi Gəncədən
birbaşa İbrahim xanın yanına göndərib, Rusiya tabeliyinə
keçməyi təklif etdi. Xan "mayora xoş cavablar verərək, onu
böyük ehtiramla və hörmətlə yazılmış məktublarla yola saldı"
(Mirzə Camal Cavanşir). Təbii, Gəncə faciəsi göz önündə idi.
Bu zaman Qarabağda vəziyyət olduqca mürəkkəb idi.
Əhmədbəy Cavanşir yazır: "... Şuşada əyanlar
bir-birinə
düşmən olan iki dəstəyə bölünmüşdülər. Bu dəstələrdən biri
rusların Zaqafqaziyanın işlərinə qarışmasını gözləyərək heç bir
vəchlə İrana tabe olmaq istəmir, digəri isə... İran hökmdarını
hər vasitə ilə razı salmağa çalışır".
Son anda Qarabağda ruslara rəğbət bəsləyən Məhəm-
mədhəsən ağanın dəstəsi üstün gəldi. Əhməd bəy Cavanşir
burada ayrıca qeyd edir ki, "o zamankı İran sərkərdələrinin və o
cümlədən şahın
özünün rəyinə görə, alınmaz qala olan Şuşa
şəhəri iranlılar üçün Zaqafqaziyanın açarı, ruslar üçün isə İranın
qapısı hesab edilirdi". İrəvandan döndükdən sonra Fətəli şah
Qarabağ xanlığını ələ keçirməyi qarşıya qoydu. Gəncə
tutulduqdan sonra ruslar üçün Qarabağa yol açıq idi. Şah öz
sarayında əmanət olan Əbülfət xanı beşminlik bir qoşunla
"atasına yardım və kömək göstərmək adı ilə" (M.Camal
Cavanşir) Qarabağa göndərdi. Tapşırdı ki, Məhəmmədhəsən
ağanı və İrana qarşı olan bir neçə Qarabağ bəylərini şahın
hüzuruna göndərsin. İbrahim xan şahın yardımını qəbul
etməyib, oğlu Əbülfət xana ağır cavab göndərdi, Qarabağ
torpağına girməyi ona yasaq etdi. Ancaq oğlu bu yasağı pozdu.
Dizaq mahalının Tuğ kəndində olan İbrahim xan və
Məhəmmədhəsən ağa şah qoşununu burada qarşılayıb
məğlub
etdilər. Qoşunun bütün at və heyvanı ələ keçirildi, sərbazlardan
Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.
Xanlıq dövrünün sonu
33
çoxu öldürüldü, bir çoxu əsir düşdü.
Fətəli şah özünü sındırmayıb, qulluğunda duran üç xanı
Qarabağa göndərdi. Şah "bu elçiləri mülayim və şəfqətli sözlər,
möhkəm təəhhüdlər və qəliz andlarla dolu fərman ilə İbrahim
xanın yanına göndərib söz verdi ki, bütün Qarabağ mahalını,
şah xəzinəsinə çatmalı olan mədaxili ilə birlikdə əbədi olaraq
mərhum İbrahim xan nəslinə verəcək; övladlarından iki nəfərini
də Şuşa qalasına, İbrahim xanın yanına girov göndərəcəkdir"
(M.Camal Cavanşir). Bu eşidilməmiş güzəşt (şahlar və çarlar
adətləri üzrə Azərbaycan xanlarından oğlanlarını girov
alardılar) qarşılığında Gəncə və Tiflis
yolu üstündə çox önəmli
yer tutan Əsgəran qalası İran qoşununa təhvil verilməli idi.
İbrahim xan şahın fərmanını cavabsız buraxdı. Tiflisə elçi
göndərib Sisianovdan yardım istədi. Mayor Lisaneviç rus əsgəri
bölüyü ilə Qarabağa göndərildi.
1805-ci ilin yazında Sisianov İranı qabaqlayıb Azər-
baycan xanlıqlarını tabe etmək üçün Gəncəyə gəldi. Buradan
İbrahim xana məktub yazıb, Rusiya ya İran dövlətlərindən
hansına tərəf olduğunu açıq bildirməyi ötkəmliklə tələb etdi.
Yazdı ki, bu iki yoldan "sizə yalnız yaxşısını seçmək qalır".
Onun anlayışında "yaxşı yol" Rusiya idi. Söz yox, səksəni
haqlamış Qarabağ xanı yaşamında belə bir kəskin vaxt azlığı ilə
üz-üzə gəlməmişdi.
Sisianov Gəncənin gündoğarında, Kürəkçay üzərində
düşərgə salmışdı. İbrahim xan oğlanları Məhəmmədhəsən ağa,
Mehdiqulu ağa, Xanlarağa və Qarabağın başqa əyanları ilə
birlikdə buraya gəldi.
Adam göndərib kürəkəni, Şəki hakimi
Səlim xanı da əyanları ilə "böyük sərdarın" yanına çağırdı.
Sonra andlaşma oldu: xanlar"Andlı öhdəlik" ("Klətvennoe
obehanie") adlanan müqaviləyə möhürlərini basdılar, Sisianov
isə qol qoydu. 1805-ci il 14 may Kürəkçay andlaşması 11
maddədən ibarət idi. Qarabağ xanı Rusiya çarının vassalı
olmağına razılıq verir (maddə 1), müstəqil xarici siyasət
I mühazirə
34
hüququndan çarın xeyrinə imtina edir (maddə 4), çar xəzinəsinə
hər il 8000 çervon bac verməyi öhdəsinə götürürdü (maddə 8).
Rusiya dövləti də üzərinə müəyyən təəhhüdlər götürür,
daxili
idarəetmə ilə bağlı hakimiyyət işlərinin xanın öhdəsində
qalacağına söz verilirdi. Rusiya çarı özünün və vəliəhdlərinin
adından "zati-alilərinin (İbrahim xanın – Red.) və onun
varislərinin ölkəsinin (Qarabağ xanlığının – Red.)
bütövlüyünün saxlanılmasına öz imperator zəmanətini verir"
(maddə 2); söz verirdi ki, xanın varis və davamçılarının
"Qarabağ xanlığı üzərində hakimiyyəti dəyişilməz sax-
lanılacaq", daxili idarəetmə ilə bağlı hakimiyyət işləri, məh-
kəmə və divanxana, ölkədən yığılan gəlir "zati-alilərinin (xanın
– Red.) səlahiyyətində qalacaqdır" (maddə 5). Lakin bu,
xanlığın iç idarəçiliyinin olduğu kimi saxlanılması,
bir çar
vassalı kimi xana tam iç siyasi muxtariyyəti verilməsi demək
deyildi. Çünki general-leytenant (oğlanları Məhəmmədhəsən və
Mehdiqulu – general-mayor, kiçik oğlu Xanlar isə polkovnik)
rütbəsi alan Qarabağ xanı artıq Qafqaz komandanlığının
əmrlərini də yerinə yetirməli idi. Bununla yanaşı, mayor
Lisaneviç başda olmaqla 500 rus əsgərinin qalaya bitişik
Xanbağı adlanan yerdə yerləşdirilməsi də xanın davranışına
hüdud qoyurdu.
Şəki xanlığının Rusiya tabeliyinə keçməsi. Sisianov
əski Şəki hakimi Məhəmmədhəsən xana çox inamsız yanaşırdı.
Gəncənin çökdürülməsindən altı gün sonra (9 yanvar 1804) o,
Məhəmmədhəsən xana təhqirlə dolu bir məktub göndərdi. Xanı
milçək, öz dövlətini isə qartal adlandıran Sisianov burada
yazırdı: "Əmin ol, mənim yalnız bir buyruğum yetər və onda
Nuxa xanlığı da Gəncə xanlığı kimi yox olacaq". Ancaq bu
xanın yerinə göz dikmiş olan Səlim xanın da başına "ağıl
qoyurdu". Səlim xan xanlığın ona
verilməsi barədə Sisianovun
and içib söz verməsini xahiş etmişdi. Baş komandan bu
məktuba cavab verməmiş, onun yerinə polkovnik Karyagin