Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.
Xanlıq dövrünün sonu
27
şəhərə, Cavad xanın ailəsini isə məscidə apardılar. Məsciddən
də bir
evə gətirib, üstündə qarovullar qoydular" (Mirzə
Adıgözəl bəy). Başqa bir qaynaq üzrə xanın qadını Böyük-
xanım da başqala bürcü qapısının qorucuları sırasında əlində
qılınc vuruşurdu. O, əri və oğlunun meyitlərini bürclərdən yerə
endirtmiş, sonra isə xan sarayının kəllə otağına gətirtmişdi.
Sisianov meyitlərin ardınca buraya gəlib çıxdıqda, Böyükxanım
ərinin qılıncını qapıb, Rusiya sərdarını öldürmək istəmişdi.
General Karnyagin öz gündəliyində bildirir ki, yanında yavəri
olmasaydı, Sisianov qurtula bilməyəcəkdi. Yanvarın 5-də
Cavad xan oğlu ilə Şah Abbas məscidi yanında dəfn edildi.
Gəncə döyüşünə Sisianov özü yekun vurmuşdur. Onun
verdiyi arayış doğru sayılarsa (burada kiçiltmə də ola bilər),
ruslar 3 zabit, 35 "aşağı rütbəli" (əsgər) itirmiş, 14 zabit və 192
"aşağı rütbəli" yaralanmışdı. O, qalada 12 top, 55 pud (880 kq)
barıt, "çoxlu taxıl ehtiyatı" ələ keçirmişdi. Gəncəlilərin itgisi
böyük idi: öldürülənlərin sayı 1500 (yara-lananların sayı bəlli
deyil), əsir düşənlərin sayı isə 17222 göstərilir. Müdafiəçilərin
toplu sayı 18722 idi.
Buradan aydın olur ki, Gəncə döyüşü əslində xalq mü-
dafiəsi səciyyəsi daşımış, bu müdafiədə yalnız Gəncə əhli deyil
(burada yaşayanların sayı 3 mindən bir az yuxarı idi), ətraf
torpaqlarda yaşayan əhali də geniş iştirak etmişdir.
Buna görə
də, Azərbaycan tarixçilərinin Rusiya qoşunlarının gəlişini bir
zaman "könüllü birləşmə" kimi qələmə verməyə çalışması
tarixi gerçəkliyə uyuşmayan haqsız bir iş sayılmalıdır.
*
*
Kюkцndяn yanlыш bu konsepsiya "Azяrbaycanыn Rusiyaya birlяшdiril-
mяsi vя onun iqtisadiyyat vя mяdяniyyяt sahяиndя mцtяrяqqi nяticяlяri"
(Bakы, 1955) adlы kitabda irяli sцrцlmцшdцr. Mяrhum Я.Sumbatzadя vя
Q.Mehdiyevin yazdыqlarы birinci bюlmяdя deyilir: "Rus qoшunlarыnыn bu
zaman rast gяldiyi kiчicik mцqavimяt yerli яhali ilя deyil, Иran vя Tцr-
kiyяnin birbaшa agentlяri ilя baьlы idi"... Sual olunur: yalnыz чox da
bюyцk olmayan Gяncяdя bu dюvlяtlяrin 20 minя yaxыn agentimi vardы
,
yoxsa bцtцn yerli яhali onlarыn agentlяri idi?
I mühazirə
28
Çar hökumətinin Gəncə qırğınına baxışı. Çar hökuməti
zəfərini qeyd etməkdə idi. Döyüş bitən günü, 1804-cü il
yanvarın 3-də imperatorluq zərbxanasında Gəncənin alın-
masında iştirakına görə döş medalı təsis edildi.
*
Gəncə qalası, xan sarayı qala divarları ilə birlikdə
uçurulub yox edildi. Gəncə xanlığı ləğv edildi və dairəyə çev-
rildi. Minillik tarixi olan Gəncənin adı da tarixdən silindi, ona I
Aleksandrın arvadı Yelizavetanın adı verildi. (Yelizavetpol).
Gəncə şözünü dilinə gətirən hər bir kəs bir qızıl cərimə ödəməli
idi.
Gəncə qırğını I Aleksandrın xoşuna gəldi. Sisianovun
adına 5 fevral 1804-cü il buyruğunda çar "Gəncənin işğalı
zamanı baş verən hadisələrdən" məmnun olduğunu bildirirdi.
Burada deyilirdi: "... Asiya qüruru qarşısında
güzəştə getmək
pis olardı və belə bir örnək o ölkənin (Azərbaycanın – Red.)
başqa hakimlərini də dikbaşlığa gətirərək,... sizə tapşırılan
planın yerinə yetirilməsində sonralar çətinlik doğura bilərdi".
Çar hökuməti Car-Balakən torpağında da, Gəncədə də
bilərəkdən cəza əməliyyatları səciyyəsi daşıyan qorxuducu
savaş yolu seçmişdi. Əhalini qorxutmaq üçün Azərbaycan
xanlıqlarına qarşı elan edilməmiş savaş açmışdı. I Aleksandrın
buyruğunda öz baş Qafqaz komandanına çar bu fikri aşağıdakı
sözlərlə anladırdı: "Gəncənin başına gələnlər və general-mayor
Qulyakova Car əyalətinin xəyanətinə görə cəzalandırma
tapşırığının verilməsi o ölkə xalqına [dirəniş göstərərsə]
aqibətinin nə olacağını aydınlığı ilə göstərəcəkdir".
Gəncə qətliamı keçmış yazarların gozu ilə. "Vazeh (tə-
miz) türki" dilində Qarabağnamələrdən birini yazan Mir- mehdi
Xəzani (1809-1894) Gəncə savaşının "kütləvi qırğına",
"qətliama" çevrildiyini bildirən ilk Azərbaycan müəllifidir. O
*
Нагрудная медаль за участи
*
во взятии Гянджи 3 января 1804 г."
ад-
ланан бу медалын бир нцсхяси Бакыда, Азярбайъан тарихи музейиндя
сахланылыр, инв. N 19840
.
Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.
Xanlıq dövrünün sonu
29
yazır: "Axır ki, mayor Lisaneviçin bir gülləsi ilə (Cavad xan)
barui-həyatından sərazir oldu...
soldatlar haman saat dörd
tərəfdən hücum edib, daxili Ərk oldular. O bayram gününü
onlara qarə edib, müddəti – üç saat tamam o şəhərdə xalqı
kütləvi şəkildə qırdılar... Üç saatdan sonra sərdar (Sisianov)
qadağan qıldı ki, dəxi səfəki-dəmadan əl götürüb, giriftar
olanları hüzura gətirsinlər. Xalqı qaladan kənara çıxarıb, qalanı
xalqdan təmizləsinlər... Həqiqətən bu cür qala almaq və bütöv
qətl (i)am olunmaq Çingiz
xan qoşunundan və Teymurləng
zamanından sonra bu vilayətlərdə
və
məmalikdə
görünməmişdi".
Mirzə Camal Cavanşirin oğlu Rzaqulu bəy də Gəncədə
"ümumi qırğın" olduğunu yazır.
Kökcə erməni olan Mirzə Yusif Qarabaği Nersesov
(1798-1864) "Tarixi-Safi"nin ayrıca bir bölümündə bu möv-
zuya toxunur: "Cavad xan isə düşməninə ağır zərbələr vuraraq
özünü qəhrəmancasına müdafiə edirdi... rus əsgərləri qalanı
zəbt etdilər. Əsgərlər hər tərəfdən qalaya daxil olub, onların
orucluq bayramını qurban bayramına çevirdilər və işıqlı
günlərini qaranlıq gecəyə döndərdilər. Sərdar camaatı qırmağa
əmr verdi.
Üç saat qılınclar başlara endi
və can alan nizələr ürəklərə
sancıldı, rus əsgərləri arası kəsilməyən qırğından əl çəkmirdilər.
Üç saatdan sonra sərdar qırğının dayandırılması və əsirlərin
onun yanına gətirilməsi əmrini verdi".
Rusiya tarixçisi A.Kaspari özünün "Pokorennıy Kavkaz"
(SPb, 1904) kitabında gəncəlilərin ölüm-dirim savaşından
yayınmadıqlarını bildirir: "Xanın ölümü duyulunca Gəncə
qüvvətlərinin mənəviyyatı sarsıldı; beləliklə, savaş ruslar
tərəfindən qazanılmış oldu. Savaş şəhər içinə keçirildi.
Gəncəlilər şəhəri ev-ev müdafiə edirdilər. Buna görə çox ağır
tələfat verdilər".
I mühazirə
30
4. 1804-1813-cü illər Rusiya-İran savaşı. Quzey Azərbaycan
xanlıqları uğrunda mübarizənin yeni dönümü
Savaşın başlanması. Gürcüstanın
birləşdirilməsi, Gəncənin
tutulması və Rusiyanın getdikcə Azərbaycanın içərilərinə doğru
irəliləməsi İranı qəti tədbir görməyə məcbur etdi. Transqafqaz
ölkələrindən əl çəkmək istəməyən İran dövləti öz qonşuluğunda
Rusiya imperiyasının hökmranlıq qazanması ilə barışa bilmirdi.
Beynəlxalq durum İranın Rusiya işğalına qarşı çıxması üçün
şərait yaradırdı.
Bu savaş hər iki tərəf üçün ədalətsiz idi. Çünki özgə
torpaqlarının ələ keçirilməsi uğrunda gedirdi. Rusiya çarlığı
İranla yanaşı Quzey Azərbaycan xanlıqlarına qarşı da savaş
aparır, onları ələ keçirərək yerli xalqın mənafeyini tapdalayırdı.
Burada ələ keçirdiyi torpaqları Rusiya, bütöv bir etnik toplum,
etnik birliyi olan bir torpaq kimi özünə qatmır,
Balkanlarda
olduğu kimi dövlət qurumları yaratmırdı. Bu isə bu torpaqların
hüquqsuz bir müstəmləkə kimi imperiyanın sümürgəc sisteminə
qatıldığını göstərirdi.
1804-cü ilin mayında İran rus qoşunlarının Trans-
qafqazdan çıxarılmasını tələb etdi. Ruslya bu tələbl rədd etdi,
1804-cü il iyunun 10-da iki dövlət arasındakı diplomatik
münasilbətlər kəsildi. Savaş başlandı.
İran tərəfinin planına görə qoşunlar iki yönümdə: İrəvan-
Qazax və Şuşa-Gəncə üzərinə hücum edərək Tiflisi tutmalı
idilər, Qafqazda yerini bərkitməli, Quzey Qafqazı Qızıyar
xəttinə kimi "gavurlardan təmizləməli" idilər. Rusiya
komandanlığı üçün ön planda Azərbaycan xanlıqlarının ələ
keçirilməsi dururdu. İrana qarşı ayrıca bir əməliyyat aparmaq
nəzərdə tutulmurdu, çünki komandanlığın əmri altında olan rus
qoşunları sayca az idi. Başlıca diqqət İran qoşunları hərəkətinin
qarşılanmasına yönəlmişdi. Bir də I
Aleksandr və onun Qafqaz
komandanlığı, "hər zaman zəfər çalmağa öyrənmiş Rusiya