Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.
Xanlıq dövrünün sonu
23
qabaqcadan müəyyən etmişəm və yalnız
onda mənim lütfkar
padşahımın sonsuz şəfqət və mərhəmətini görəcəksiniz.
Yox, bunu istəmirsinizsə, bəxtinizdən küsün, bir zaman
İzmayıl, Oçak (hər ikisi Osmanlıya aid – Red.), Varşava və bir
çox başqa şəhərlərin aqibəti sizi gözləyir. Sabah günortaya kimi
cavab almasam, döyüş tonqalı qalanacaq. Gəncəyə qılınc və
atəşlə gələcəyəm. Onda sözümün üstündə necə dura bilməyimi
görəcəksiniz".
Cavad xanın cavabı. Gəncə, 29 noyabr 1803-cü il
"Məktubunu aldım. Yazırsan ki, şahzadə Tamara zamanında
Gəncə Gürcüstandan asılı olmuşdur. Bu nağıla bir kimsə
inanmaz. Amma əcdadlarımız Abbasqulu xan və başqaları
Gürcüstanı idarə edirdilər. İnanmırsansa, yerli qocalardan
soruş. Hələ indiyədək Gürcüstanda onun məscid və dükanları
qalır, bir çox gürcüdə buyruqları saxlanılmaqdadır. İraklinin və
atamızın dövründə Gəncə ilə Gürcüstanın
sərhədləri
dəqiqləşdirilib. Bununla belə, mən desəm ki, babalarım
Gürcüstanda vali olublar, bir kimsə bu sözə hörmətlə
yanaşmaz, bir kimsə də Gürcüstanı mənə qaytarmaz.
Sən bir də yazırsan ki, altı il öncə mən Gəncə qalasını
Rus Padşahına vermişdim. Bu doğrudur. Onda sənin Padşahın
mənə fərman göndərmişdi, mən isə onun təkilfini qəbul edib
qalanı vermişdim. Əgər indi də sənin Padşahın fərman
göndərmişsə, onu mənə göstər.
Onun iradəsini bilsəm, götür-
qoy edərəm.
Sən bir də yazırsan ki, guya bir zaman mən Gürcüstan
asılılığında olmuşam. Qoy sənə bəlli olsun, sənin padşahının
fərmanı indi də əlimdədir. Bax gör, orada mən Gəncə bəyl-
ərbəyi, yoxsa Gürcüstan vassalı adlanıram? Buradan aydın olur
ki, sözlərin tam yalandır.
Bundan başqa, Gəncəni sənin padşahına verəndə İran şahı
Xorasanda idi və əlim ona çatmadığı üçün mən, bir böyük
müstəbid kimi rus padşahına tabe olmağı lazım bildim. İndi isə
I mühazirə
24
Allaha şükür, İran şahı yaxınlıqdadır, onun göndərdiyi baş
komandan artıq burdadır. Əsgərlər də gəlir-lər...
Mənimlə savaş fikrinə düşmüsənsə, mən hazır. Əgər öz
toplarınla öyünürsənsə, mənimkilər onlardan geri qalmır, sizdə
top lüləsinin uzunluğu bir arşındırsa, bizdə 3-4 arşındır, uğur
isə Allahın əlindədir. Mənə savaşa hazır olmağı təklif edirsən?
Sən Şəmşəddilə girən gündən savaşa hazıram. Savaşmaq
istəyirsənsə, savaşaq.
Qorxu gəlirsən ki, təklifini qəbul
etməsəm, başıma bəla gələcək. Əslində bədbəxtlik səni
Peterburqdan qova-qova bura çəkib gətirib. Bunu zaman, bir də
savaşın özü göstərəcək».
Sisianovun Gəncə ermənilərinə məktubu. Belə bir ca-
vab Rusiya bas komandanı üçün çox gözlənilməz idi. Car-
Balakən doyuşlərındən sonra qarşıda yeni çarpışmalar durması
aydın idi. Əsgəri qüvvəsinin çoxluğuna baxmayaraq, Sisianov
"ayır-buyur!" siyasətinə əl atdı. 1803-cü il noyabrın 30-da o,
Gəncə ermənilərinə belə bir fitnəkar məktubla üz tutdu: "Qalib
Bütünrusiya ordusu ilə Gəncə torpağına girərkən, hamınızı
lütfkar rus hökmdarlarının adından əmin edirəm ki,
Bütünrusiya taxt-tacının müdafiəsi üçün qalxan hər kəs özünün
və
əmlakının təhlükəsizliyinə tam təminat alacaq,
müsəlmanların soyğunçuluğundan,
hər cür təqib və
sıxışdırmalardan canınız qurtaracaq, sizə Gürcüstanın hər hansı
bir guşəsində asudə yaşamaq hüququ veriləcəkdir".
Daha dörd ultimatum. Bundan sonra Sisianovdan Gən-
cə xanına daha dörd məktub gəldı. Dördü də hədə-qorxu ilə
dolu idi. 9, 11, 26 və 29 dekabrda yazılan bu məktublarda o,
diplomatiya qoxusu gəlməyən belə deməclər işlədirdi:
"Dünyada kim eşidib ki, rus qoşunu qala üzərinə gəlsin,
amma onu ələ keçirmədən çıxıb getsin"; "lovğalananları qanına
qəltan edəcəyəm"; "mən öz etiqadıma
görə Asiya məğrurluğuna
nifrət edirəm"; "bu məktuba elə bu gün cavab verilməlidir" və
s.
Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.
Xanlıq dövrünün sonu
25
Belə bir üzdəniraq yazışma qarşısında Cavad xan "Asiya
məğrurluğu"ndan dönmədi. Görünür, şəhərin və aqibətinin nə
olacağını xan yaxşı anlayırdı. Yalnız bütün bu təhqirləri udaraq
şərəfsiz bir davranış ilə Sisianovla barışığa gelmək olardı.
Cavad xan milli varlıq və ləyaqətini bu ölçüdə endirib ayaq
altına ata bilməzdi. Ölümü şərəfsizlikdən uca tutdu. Dekabrın
28-də yazdığı cavab bunu aydın göstərir: "Nə hədlə belə
danışırsan, mən ki, sənə tabe deyiləm. "Elə bu gün cavab ver".
Bu nə deməkdir? Heç nökərlə də belə rəftar etməzlər. Həddini
bil. Məktubu haçan istəsəm, onda yollayaram. Bu bir. Qaldı
şəhərin verilməsinə, xam xəyaldan əl çək, Gəncəyə yalnız
meyitimin üstündən keçə bilərsən. Bildin? Mən öləndən sonra,
özgə yolla yox!".
Sabahı gün Sisianovdan son məktub gəldi.
Görəsən bir
aya yaxın sürən hədə-qorxu qarşısında Cavad xanın ər dirənişi
onu düşündürə bilmişmi idi? Sonuncu məktubun başında
təəssüf bənzəyişli bir şey duyulmaqdadır: "Qalanı xoşluqla
vermək meylinizin olmadığını görüb axırıncı dəfə təslim
şərtlərini Sizə göndərməyi özümə borc bilirəm... Məktubla
təcili cavab istəməyim isə heç də o demək deyildir ki, mən
düşmənimi nökər, qul sanıram". Hər halda Rusiya baş
komandanı taktikanı azacıq da olsa dəyişdirirdi. İlk öncə o, heç
bir danışıq aparmadan, heç bir andlaşma, müqavilə bağ-
lanılmadan qalanın sözsüz
verilməsini tələb edirdisə, indi
"təslim şərtləri" irəli sürür, hətta Cavad xana Rusiya tabeliyində
bir vassal kimi xanlığı idarə etmək hüququ vəd edirdi. Ancaq
təklif olunan beş təslim şərti çox ağır, qılınc kimi kəskin idi.
Budur onlar:
"Gəncəli Cavad xan tabeliyindəki bütün əhali ilə birgə
Bütünrusiya padşahının təbəəliyinə and içir.
Qala tamamilə təmizlənir və ora rus qoşununun topları,
hərbi sursatı yerləşdirilir.
Gəncəli Cavad xan Rusiya imperiyasının tabeliyində
I mühazirə
26
olaraq əvvəlki ixtiyarla öz ərazisini idarə edir və Rusiyaya ildə
20 min manat xərac verir. Bu maddələri imzalayan zaman
1804-cü ilə düşən məbləği əlüstü ödəyir.
Qaladakı və Şəmşəddil yolundakı ordunu ərzaqla təmin
edir.
Şəmşəddilin və onun əyalətinin əhalisini sıxışdırmaq
olmaz, çünki onlar artıq Gürcüstan hökumətinin idarəsinə
keçirlər.
Yuxarıdakılara sədaqətlə əməl
etmək üçün Cavad xan
Gəncəli öz oğlu Hüseynqulu ağanı Gürcüstanın baş hakiminin
yanında həmişəlik qalmaq üçün əmanət verir".
Gəncə döyüşçülərinin igidliyi. Quruqobu döyüşündən
sonra rus əsgərləri şəhərə girib içəri qalanı sıx mühasirəyə
almışdılar. Sisianovun göstərişi ilə qala müdafiəçilərinə bir ay
içərisində dışarıdan su və odun verilmirdi. Ancaq Cavad xan
qışa yaxşı hazırlıq görmüşdü. Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki,
Cavad xan hüçumları "igidlik və qoçaqlıqla dəf edirdi".
Sisianov Gəncə üzərinə 11 topu olan 6 piyada batalyonu,
3 eskadron, 200 kazak və 700 Qazax-Şəmşəddil-Borçalı-
Dəmirçi atlısı ilə gəlmişdi. Şəhərə hücum edən
birinci rus
kolonu (gen-m. Portnyaginin başçılığı altında) tərkibində
sonunculardan 600 atlı var idi. Qalanlarına qaladan bir
kimsənin çıxıb qaçmamasına göz olmaq tapşırılmışdı. 1804-cü
il 2 yanvar axşamı Sisianov rus qoşunlarına qalanı almaq əmri
verdi. Miladi bayramın ikinci gecəsi müsəlmanlar üçün də
bayram idi. Orucluq bayramının qarlı gecəsi Gəncə
döyüşçülərinin qanına boyandı. Onlar qala divarlarını aşmaq
istəyən rus piyadasının iki hücumunu dəf etdilər. Üçüncü
basqında pozuldular. Çünki mayor Lisaneviçin gülləsilə Cavad
xan öldürüldü. Oğlu Hüseynqulu ağa da şəhid düşdü. Döyüş
qırğına çevrildi. Mirzə Adıgözəl bəydən fərqli olaraq Mirzə
Camal Cavanşir hətta "ümumi qırğın" anlayışı işlədir.
Sisianovun hökmü ilə "şəhər əhalisinin köç-külfətini