XIII mühazirə
476
münasibətləri ilə möhkəm surətdə əlaqədardır. Müstəqil
Azərbaycan dövlətinin möhkəmləndirilməsi və inkişaf
etdirilməsi, uğurlu xarici siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələrin
yaradılması, respublikanın beynəlxalq nüfuzunun genişlən-
dirilməsi və Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli kimi məsələlər
bu vəzifələrdən idi. Müstəqil dövlətimizin mövcudluğuna
təminat verən həmin vəzifələrin öhdəsindən gəlmək üçün
respublika rəhbərliyindən yüksək peşəkarlıq və böyük təcrübə
tələb olunurdu.
«Azərbaycan Respublikasının
dövlət müstəqilliyi
haqqında Konstitusiya aktı»nın qəbul olunmasından keçən son-
rakı dövrü şərti olaraq üç mərhələyə ayırmaq olar: 1) 1991-ci
ilin oktyabrından 1992-ci ilin iyununadək olan dövr – müs-
təqilliyin ilk illəri; 2) 1992-ci ilin iyunundan 1993-cü ilin
iyununadək olan dövr – Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin hakimiy-
yəti dövrü; 3) 1993-cü ilin iyunundan bu günədək olan dövr –
böyük dövlət xadimi Heydər Əliyevin ''böyük siyasət''ə qa-
yıdışı, Azərbaycana rəhbərliyi və prezident İlham Əliyev
tərəfindən bu kursun davam və inkişaf etdirilməsi mərhələsi.
Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin bərpa
edilməsi nə qədər çətin şəraitdə mümkün olmuşdursa, yeni
dövlətin xarici siyasət doktrinasını hazırlamaq bir o qədər
mürəkkəb, məsuliyyətli və çətin məsələlərdən idi. Qeyd etmək
lazımdır ki, nə 1991-1992-ci illərdə, nə də 1992-1993-cü illər
AXC hakimiyyəti dövründə milli xarici siyasət konsepsiyasının
hazırlanması məsələsi özünün müsbət həllini tapa bilmədi.
Milli dövlətçiliyimizin möhkəmləndirilməsi və inkişaf
etdirilməsində böyük tarixi əhəmiyyətə malik olan xarici
siyasət proqramının elmi cəhətdən əsaslandırılmış bütöv bir
konsepsiyasının hazırlanması və onun ayrı-ayrı istiqamətlərinin
müəyyənləşdirilməsi vəzifəsinin öhdəsindən yalnız və yalnız
müdrik siyasətçi Heydər Əliyev gələ bilərdi və gəldi. Tarix
bunu sübut etdi.
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının
yaranması, onun daxili və хариъи сийасяти
477
Azərbaycan Respublikası dövlət
müstəqilliyini bərpa et-
dikdən sonra uzun müddət xarici siyasət proqramını və onun
istiqamətlərini qura bilmədi. Bunun obyektiv və subyektiv
səbəbləri vardır. Məlumdur ki, Azərbaycan uzun müddət çar
Rusiyasının, sonra isə SSRİ-nin təsiri altında olduğundan
özünün müstəqil xarici siyasət proqramı olmamış və bu mühüm
dövlət xətti Mərkəz tərəfindən idarə edilmişdi. Azərbaycanın
xarici siyasəti formal xarakter daşıyırdı və Moskvanın
maraqlarına uyğun formada «yuxarıdan» istiqamətləndirilirdi.
Buna görə də ikitərəfli və çoxtərəfli əməkdaşlığa dair xarici
siyasət məsələlərini hazırlamaq ilk vaxtlar çətin idi. Xüsusilə,
milli kadrların və təcrübəli mütəxəssislərin olmaması bu işi
daha da çətinləşdirirdi. Bundan başqa, müstəqillik qazandıqdan
sonra Azərbaycanın geniş miqyaslı xarici siyasət fəaliyyəti bir
çox çətinliklərlə qarşılaşırdı. Bunlardan
birincisi, idarə
aparatının, müvafiq təcrübəyə malik kadrların olmaması;
ikincisi, Azərbaycanın Ermənistan tərəfindən müharibəyə cəlb
edilməsi ilə əlaqədar səy və qüvvələrin
məhz bu işə cəlb
edilməsi;
üçüncüsü, xarici siyasət idarəsinə rəhbərlik edən
adamların naşılığı, işi dərindən bilməməsi, dövlətçilik işində
səriştəsizliyi;
dördüncüsü, iyirminci yüzilliyin sonlarında
bəşəriyyətin siyasi həyatında baş verən qlobal dəyişikliklərdən
düzgün məntiqi nəticələr çıxarılmaması;
beşincisi, diplomatiya
və dövlətçilik sahəsində böyük təcrübəyə malik olan Heydər
Əliyevin respublika rəhbərliyindən uzaqlaşdırılması;
altıncısı,
Sovet İttifaqının çökməsi ilə əlaqədər mərkəzdənqaçma
meyllərinin pərakəndə formada güclənməsi;
yeddincisi, Qordi
düyünü kimi, mürəkkəb bir problemə çevrilmiş Qarabağ
probleminin kəskinləşməsi və diqqətin
daha çox bu problemə
yönəldilməsi;
səkkizincisi, konkret xarici siyasət doktrinasının
hazırlana bilməməsi və i.a. Bütün bu səbəblər və digər amillər
nəticəsində 1991-ci ildən – müstəqilliyimiz qazanılan gündən
1993-cü ilin iyununa qədər dövlətimizin xarici siysət
XIII mühazirə
478
konsepsiyasında istənilən nəticələr alınmadı və ciddi
nöqsanlara yol verildi. Ona görə ki, müstəqilliyimizin ilk
illərində Azərbaycanın bəzi rəsmi rəhbərlərinin məsuliyyətsiz
və düşüncəsiz bəyanatları ölkəmizin regional və dövlətlərarası
münasibətəlrinə ciddi zərbə vurmuş, beynəlxalq nüfuzuna xeyli
təsir etmişdi.
Azərbaycan Respublikasının
dövlət müstəqilliyinin
möhkəmləndirilməsi və güclü xarici siyasət aparmasının mü-
vəffəqiyyəti onun dünya birliyi ölkələri tərəfindən
tanınmasından, diplomatik münasibətlər qurulmasından daha
çox asılı idi.
Doğrudur, dövlət müstəqilliyinin elan edilməsindən keçən
iki il ərzində xarici siyasət sahəsində müəyyən uğurlar
qazanılmışdı, ancaq dövlətimizin möhkəmləndirilməsi üçün
bunlar kifayət edə bilməzdi. Belə ki, 1991-ci ildə Azərbaycan
Respublikası İslam Konfransı Təşkilatına üzv qəbul olunmuş
və BMT Təhlükəsizlik Şurasının 1992-ci il 14 fevral tarixli
müvafiq tövsiyyəsilə və bu təşkilata üzv qəbul olunmaq barədə
Azərbaycan Respublikasının ərizəsinə baxıldıqdan sonra BMT
Baş Məclisi 1992-ci il martın 2-də özünün 46-cı sessiyasının
82-ci plenar iclasında Azərbaycan Respublikasının
Birləşmiş
Millətlər Təşkilatına üzv qəbul olunması barədə qətnamə qəbul
etmişdi. 112 dövlətin adından irəli sürülmüş bu qətnaməyə
BMT-nin bütün üzvləri yekdilliklə səs vermişdilər. Həmin ilin
mart ayının 4-də Almaniya bundestaqının, başda Hans Yozef
Fokel olmaqla sosial-demokrat deputatlarından ibarət
nümayəndə heyətinin Azərbaycana səfəri müsbət addım idi.
Səfər zamanı iki ölkə arasında diplomatik əlaqələrin
yaradılması və səfirliklərin açılması məsələləri müzakirə
olunmuşdur.
1991-1993-cü illərdə Azərbaycanın xarici siyasətində çox
ciddi və bağışlanılmaz səhvlərə yol verilmişdi. Belə ki,
xalqımızın milli mənafelərinə xidmət edən, müstəqil dövlətçi-
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının
yaranması, onun daxili və хариъи сийасяти
479
liyimizin və ərazi bütövlüyümüzün qorunmasına, təhlükəsiz
həyat şəraitinə təminat verən xarici siyasət doktrinası
yaradılmamış, dövlətimizin xarici siyasəti diplomatiyadan uzaq
diletantlara tapşırılmış, qonşu dövlətlərlə, xüsusilə, Rusiya ilə
normal münasibətlər qurulmamış, yaxın və uzaq xarici
ölkələrdə səfirliklərin açılması yubadılmış və respublikamızın
kütləvi informasiya vasitələri informasiya blokadasını dəf edə
bilməmiş və Azərbaycan həqiqətlərini dünya ölkələrinə
çatdırılması istiqamətində operativ işləməmişdir. Məhz, qeyd
etdiyimiz nöqsanlar və digər qüsurlar müstəqil Azərbaycan
dövlətini 1993-cü ilin iyun ayında dərin sosial-iqtisadi,
siyasi
və hərbi böhrana gətirib çıxardı. Ölkəmiz bütün sahələrdə iflic
vəziyyətinə düşdü, AXC hökuməti isə bu şəraitdən çıxış yolu
tapa bilmədi. Buna görə də xalqımız ümidlərini Naxçıvan Ali
Məclisinin Sədri, təcrübəli dövlət xadimi, müdrik siyasətçi
Heydər Əliyevə bağladı və onun ölkə rəhbərliyinə gətirilməsini
təkidlə xahiş etdi. Beləliklə, xalq böyük xilaskar Heydər
Əliyevin timsalında özünün nicat yolunu tapdı.
Azərbaycanın Müstəqillik Aktı qəbul edildikdən sonra
qarşıda hələ çətin və mürəkkəb vəzifələr dururdu. Bir tərəfdən
erməni təcavüzü genişlənir, torpaqlarımız işğal edlir, digər
tərəfdən isə ölkə daxilində hakimiyyət
uğrunda siyasi çə-
kişmələr güclənir və nəticədə xalq ağır itkilər verirdi. Dağlıq
Qarabağ problemi və Ermənistan-Azərbaycan müharibəsi
respublika iqtisadiyyatına ağır zərbə vurdu, onu iflic
vəziyyətinə saldı. Gündən-günə maddi nemətlər istehsalı azalır,
iqtisadi tənəzzül dərinləşirdi. Bakıda, Gəncədə, Naxçıvanda,
Lənkəranda, Şamaxıda, Şəkidə, Qubada, Şəmkirdə, Qazaxda və
respublikanın bütün bölgələrində zavodlar və fabriklər
dağıdılır, onların avadanlıqları amansızcasına talan edilir, əsas
istehsal vasitələri və maşınqayırma avadanlıqları, neft
maşınqayırma zavodları işi dayandırır və onların əksəriyyəti
məhv edilirdi. Respublikanın aparıcı sənaye müəssisələri ağır