XIII mühazirə
480
iflic vəziyyətə düşmüş, dərin iqtiasadi böhran genişlənirdi.
Respublikanın kənd təsərüfatına da güclü zərbə vuruldu.
Ölkənin bütün rayonlarında və kəndlərdə kolxoz və sovzozlar
məhv edilir, əvəzində isə yeni yaradılan fermer təsərrüfatları
gözlənilən nətcələri vermirdi. Kolxoz və sovxozların maşın-
tarktor parkları, kənd təsərrüfat avadanlıqları, meliorasiya
qurğuları sıradan çıxmış, suvarma kanalları bərbad hala
düşmüşdür. Torpaqların çoxu becərilmədiyindən yararsız hala
düşmüş və çox hissəsi şoranlaşmışdı.
İqtisadiyyatda hərc-mərclik baş alıb gedirdi, yalançı
rəhbərlər və idarə müdirləri işə məsuliyyətsiz yanaşır,
nəzarətsizlik artır və nəticədə iqtisadiyyata böyük ziyan dəyirdi.
Respublika talanır, xalqın sərvəti dağıdılırdı. Müəssisələrin
avadanlığı sökülüb xaricə daşınırdı, hətta Bakı metrosunun
ehtiyat kabelləri də oğurlanıb satılmışdı.
Nadir ağaclar olan meşələrimiz talanır və qırılıb məhv
edilirdi. 1992-ci ildə pambıq sahələrindən 100 min tondan çox
məhsul yığılmamış, çoxlu üzüm məhsulları bağlarda qalıb
xarab olmuşdu.
Respublika Prezidenti cənab İlham Əliyev həmin dövrün
konkret
təhlilini verərək demişdir ki, 90-cı illərin əvvəllərində
Azərbaycanda «…iqtisadi böhran, siyasi böhran, hərbi böhran,
vətəndaş müharibəsi, Ermənistanın Azərbaycana qarşı etdiyi
təcavüz, torpaqlarımızın işğal olunması, vətəndaş qarşıdurması.
Bütövlükdə Azərbaycan dövlətçiliyi sual altında idi».
Müəssisələr bağlanır, işsizlik artır, əhalinin güzəranı və
sosial vəziyyəti sürətlə pisləşirdi. Ölkənin maliyyə sistemi bər-
bad vəziyyətə düşmüş, inflyasiya dərinləşmişdi. Ölkənin qızıl
fondu olan ixtisaslı mütəxəssis kadrları işlərindən uzaq-
laşdırılmış, yerinə səriştəsiz və naşı adamlar gətirilmişdi. Be-
ləliklə, ölkənin iqtisadiyyatı ciddi sarsıntılara məruz qalmış,
dərin iqtisadi və sosial-siyasi böhran yaranmışdı. Azərbaycanın
belə ağır bir vaxtında ayrı-ayrı bölgələrdə yaranan silahlı
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının
yaranması, onun daxili və хариъи сийасяти
481
qruplaşmalar ölkəni parçalamaq və hakimiyyəti ələ keçirmək
niyyəti ilə çıxışlar və qiyamlar etməyə başladılar.
Beləliklə,
gənc müstəqil dövlətin müqəddaratı Azərbaycan prezidenti
cənab İlham Əliyevin dediyi kimi, «bütövlükdə Azərbaycan
dövlətinin taleyi sual altında idi».
Azərbaycan xalqının və Azərbaycan dövlətinin belə ağır
bir vaxtında erməni silahlı qüvvələri hücumlarını davam
etdirərək Azərbaycanın ərazilərini və torpaqlarını dalbadal işğal
edirdilər. Bu zaman Azərbaycanda yaradılan yeni-yeni müdafiə
və könüllü dəstələri erməni silahlı qüvvələrinə ciddi və inadlı
müqavimət göstərsələr də, ancaq istənilən nəticələr alınmırdı.
1991-ci ilin noyabrında rayon və şəhər özünümüdafiə dəstələri
yaradıldı. Tərkibi yerli əhalidən ibarət olan bu dəstələrə tabur
komandirləri başçılıq edirdilər. Onlar
yerli rayon və şəhər icra
hakimiyyət başçılarının hərbi məsələlər üzrə müavinləri idilər.
Bundan başqa Bakı, Gəncə, Laçın, Göyçay, Ucar, Ağdam və
Mingəçevirdə xüsusi təyinatlı dəstələr yaradıldı. Onlar ikili
tabeçilik prinsipinə, yəni həm rayon icra hakimiyyətinə və həm
də Müdafiə Nazirliyinə tabe idilər. Bu ikili tabelik təbii ki, işə
mane olurdu.
Beləliklə, respublikanın hərbi və müdafiə sistemində
vahid komandanlığın olmaması ciddi uğursuzluğa gətirib çı-
xardı. 1991-ci ilin dekabrında erməni silahlı qüvvələri
Kərçicahanı işğal etdi. 1992-ci ilin yanvarında Qeybalı kəndi
işğal edildi. Həmin vaxt uğursuz Daşaltı əməliyyatı hərbi
siyasi
böhranı dərinləşdirdi. Azərbaycan müdafiə sistemində mövcud
böhrandan istifadə edən erməni silahlı qüvvələri 1992-ci ilin
fevralında Malıbəylini, Aşağı Quşçuları, Yuxarı Quşçuları işğal
etdilər.
Erməni silahlı yaraqlıları Rusiyanın Xankəndində olan
366-cı motoatıcı alayının hərbi texnikasından və canlı silahlı
qüvvələrindən istifadə edərək 1992-ci il fevralın 26-da Xocalı
şəhərini işğal etdilər. 9 min nəfər əhalisi olan Xocalı şəhəri
XIII mühazirə
482
erməni vəhşiləri tərəfindən yerlə yeksan edildi.Erməni
cəlladları öz alçaq və yaramaz hərəkətləri, qanlı cinayətləri ilə
bəşər tarixində Xocalı soyqırımını törətdilər. Erməni vəhşiliyi
nəticəsində 613 nəfər Xocalı sakini şəhid oldu, 1275 nəfər əsir
götürüldü, 487 nəfər şikəst oldu. Şəhid olanların 106
nəfəri
qadın, 83 nəfəri isə azyaşlı uşaq idi. Erməni vəhşilərinin
törətdiyi bu cinayətdə 56 nəfər xüsusi qədarlıqla və
amansızlıqla diri-diri yandırılmış, başlarının dərisi soyulmuş,
başları kəsilmiş, gözləri çıxarımılş, hamilə qadınların qarınları
süngi ilə deşik-deşik edilmişdi. Erməni cinayətkarları meyitlər
üzərində dilə gətiriləsi mümkün olmayan təhqiramiz həqarətlər
törətmişdilər.
Erməni silahlı qüvvələri 1992-ci ilin mayında Şuşa və
Laçını da işğal etdilər. Azərbaycan xalqının belə ağır vəziy-
yətində ölkənin başı üzərini təhlükəli bir vəziyyət aldı. Həmin
dövrün ətraflı təhlilini verən Heydər Əliyev demişdir:
«Vəziyyət elə təhlükəli xarakter almışdır ki, 1991-ci ildə
yaranmış müstəqil dövlətimiz qəsdən və yaxud səriştəsizlikdən
yaranan idarəsizlik nəticəsində real itirilmək təhlükəsi ilə üz-
üzə qalmışdı. Beləliklə, 1991-1993-cü illər Azərbaycanın müs-
təqillik tarixində nəinki
itirilmiş illər hesab olunur, həm də bu
illərdə Azərbaycan «ölüm, ya olum» dilemması qarşısında
qalmışdı.
Erməni silahlı qüvvələrinin Azərbaycan torpaqlarını işğal
etdikləri bir zamanda Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçirmək
və hakimiyyət uğrunda mübarizə ehtirasları qızışırdı. 1992-ci il
martın 5-6-da Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin
fövqəladə sessiyasında A.Mütəllibov istefa verdi. Həmin
sessiyada Ali Sovetin Sədri Elmira Qafarova da istefa verdi,
onun yerinə deputat Yaqub Məmmədov seçildi. Az sonra mayın
14-də Ali Sovetin sessiyası azlıqda qalan demblokun etirazına
baxmayaraq Ayaz Mütəllibovu vəzifəsinə qaytardı. Lakin
mayın 15-də Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin fəallarının təzyiqi ilə
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının
yaranması, onun daxili və хариъи сийасяти
483
A.Mütəllibov vəzifədən uzaqlaşdırıldı və o,
gizlincə Rusiyaya
qaçdı. Ali Sovetin mayın 18-də keçirilmiş sessiyasında Ali
Sovetin sədri Y.Məmmədovun istefası qəbul edildi. Bu
vəzifəyə bir qrup deputatın təkidli tələbi ilə İsa Qəmbərovla
yanaşı Heydər Əliyevin də namizədliyi irəli sürüldü, lakin guya
Naxçıvanla telefon əlaqəsi yaratmaq mümkün olmadı və buna
görə də İ.Qəmbərov Azərbaycan Ali Sovetinin Sədri seçildi.
1992-ci ildə iyunun 7-də keçirilmiş prezident seçkilərində AXC
sədri Əbülfəz Elçibəyin qalib gəldiyi elan olundu. Beləliklə,
AXC Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçirdi.
Bir illik hakimiyyəti dövründə AXC ölkəni idarə etməkdə
acizlik, zəiflik və səriştəsizlik göstərdi. Naşı adamlar
hakimiyyətə gətirildi. İxtisaslı kadrlar vəzifədən uzaqlaşdırıldı.
Ölkənin ayrı-ayrı yerlərində siyasi qüvvələr hakimiyyəti ələ
keçirmək üçün fəallaşdılar, hətta silahlı çıxışlar etməyə
başladılar. Gəncədə, Qazaxda,
Lənkəran, Masallı, Astara böl-
gələrində və digər yerlərdə silahlı dəstələr hakimiyyəti ələ
keçirməyə cəhd göstərdilər. Ölkədə kəskin ictimai-siyasi
vəziyyət və hərbi-siyasi böhran yarandı. Talış Muğan
respublikasının yaranması haqqında həyəcanlı xəbərlər bütün
Azərbaycan xalqını narahat etməyə başladı. Vətən parçalanma
təhlükəsi qarşısında idi. Vəziyyət son dərəcə təhlükəli xarakter
almış, cəbhələrdə isə erməni silahlı qüvvələri kənd və
şəhərlərimizi bir-birinin ardınca işğal edirdilər. Azərbaycan
xalqının və Azərbaycan dövlətçiliyinin taleyi, müstəqil gənc
dövlətimiz təhlükə qarşısında qalmışdı. Belə ağır və
məsuliyyətli bir zamanda Azərbaycan xalqının
və Azərbaycan
ziyalılarının diqqəti müdrik el ağçaqqalı, görkəmli dövlət
xadimi, xalqımızın milli lideri və Naxçıvan Ali Sovetinin Sədri
vəzifəsində çalışan Heydər Əliyevə yönəldi. Ancaq o, 1992-ci
ildə Azərbaycana rəhbər vəzifəyə gəlmək arzusunda olmadığını
elan etdi. Əslində Heydər Əliyev Naxçıvanda Ali Sovetin Sədri
vəzifəsində çalışarkən məhz Naxçıvandan Azərbaycanın