Şimali Azərbaycan
XIX əsrin 40-70-ci illərində
105
emalının texnologiyası, həm də kerosinin zavoddan limana və
Rusiyaya daşınması üçün məsləhətlər verir: indi neft limana
borular vasitəsilə nəql edilməyə başlanır. 1864-cü ildə zavod
ildə 60 min pud məhsul verir.
1857-ci ildə rus alimi, akademik A.Z.Moris neftdən pa-
rafin alınması ideyasını irəli sürür. Tiflis əzcaçısı F.Vitte
Pirallahı adasında bu məqsədlə xüsusi zavod inşa edir. Zavod
1861-ci ilin avqustunda işə salınır. Bu zavodda 150 fəhlə
işləyirdi, onların əksəriyyəti Abşeronun Qala, Zirə və s.
kəndlərindən idilər.
1863-cü ildə Cavad Məlikov 3 yoldaşı ilə birlikdə öz la-
yihəsi əsasında kiçik bir neft emalı zavodu inşa edir. O kero-
sinin qırdan deyil, birbaşa neftdən alınması prinsipini əsas
götürmüşdü.
1865-ci ildə Bakı neft quyularının sonuncu iltizamçısı
erməni L.Mirzoyev Suraxanıda neft emalı zavodunu inşa edir.
Bu
böyük bir zavod idi, belə ki, 1870-ci ildə bu zavodun illik
məhsul istehsalı 93 min puda çatmışdı.
Beləliklə, 1870-ci ilin əvvəli üçün Bakıda 3 iri neft emalı
zavodundan əlavə 44 orta və xırda neft emalı zavodu vardı ki,
onlarda ildə 500 min puda yaxın kerosin istehsal olunurdu.
XIX əsrin 50-60-cı illərində Azərbaycanda inkişaf edən
sahələrdən biri də metal emalı sənayesi idi. Bu sahənin
yaranması və inkişafı ilk növbədə «neft və neft emalı
sənayesinin inkişafı ilə sıx bağlıdır, çünki bu sənaye sahələrinin
çuqun tökməyə, borulara, qazanlara, rezervuara, qazma
alətlərinə,
dəzgahlara, avadanlığa və başqa texniki avadanlığa
böyük ehtiyacı vardı. Əvvəllər hər bir zavod və ya fabrik dəz-
gahları, maşınları təmir etmək üçün öz mexaniki
emalatxanalarını inşa edirdilər, lakin sonralar bu işləri görmək
üçün iri müəssisələr yaradılır. Belə ilk müəssisə Azərbaycanda
1858-ci ildə «Qavqaz və Merkuri» cəmiyyəti tərəfindən tikilən
«təmir-mexaniki emalatxana» adlı zavod idi. Bir qayda olaraq
II mühazirə
106
tarixi ədəbiyyatda mexaniki-emalatxana adlanan müəssisələr
əslində zavod idilər.
XIX əsrin 50-60-cı illərində Bakı sənaye rayonunda gəmi
təmiri verfləri, dokları (ellinqlər) mexaniki müəssisələr ilə
birlikdə inşa edilir. Bu doklardan birincisi «Qavqaz və
Merkuri» cəmiyyəti tərəfindən 1858-ci ildə inşa edilmişdi. Bu
doku «Qavqaz və Merkuri» cəmiyyəti öz gəmilərinin təmiri
üçün inşa etdirmişdi. 1866-cı ildə bu dokun nəzdində gəmilərin
təmiri üçün mexaniki zavod tikilmişdi.
XIX əsrin 50-ci illərində Azərbaycanın qərbində Gədəbəy-
Daşkəsən zonasında mis–mədən sənayesi inkişaf edirdi. 1855-ci
ildə Gədəbəydə türk təbəələri olan yunan X.Kıryakov və
Q.Mexov əsasən əl əməyinə əsalanan kiçik bir zavodu işə saldılar.
Burada ildə 1200 pud mis isthesal olunurdu. 1856-cı illərdə yerli
sənayeçilərdən P.Miskaryans və Y.Karabişev Daşkəsəndə ikinci
bir mis əridən zavod işə saldılar. Bu
zavod da kiçik manufaktura
tipli bir müəssisə idi, cəmisi 15 fəhləsi olan bu müəssisədə ildə 62-
64 pud mis istehsal edilirdi.
1864-cü ildə Simens qardaşları (Verner, Karl, Valter)
Gədəbəy zavodunu 77 min manata satın alırlar və onlar 1865-ci
ildə köhnə, kiçik zavodun yerində yenisini tikirlər və bu işdə
onlar 1 milyon 874 min manat xərc çəkirlər. Simens
qardaşlarının Gədəbəy mis zavodu 1870-ci ildə 44,2 min pud
mis istehsal etmişdi. Simenslərin zavodu o dövrün ən müasir
texnikası əsasında tikilmişdi. Belə ki, 1868-ci ildə zavodda 864
nəfər çalışırdı ki, onlardan 50 nəfəri – mədəndə, 314 nəfəri
köməkçi işlərdə, 60 nəfəri isə mühəndis-texnik idilər. Gədəbəy
zavodu Rusiyada istehsal olunan misin təxminən 1/7-ni verirdi.
XIX əsrin 50-ci illərində Azərbaycanda
dağ-mədən
sənayesinin inkişafına Rusiya dövlətinin yeritdiyi mürtəce
iqtisadi siyasət mane olurdu: 1) dağ mədən vergisi; 2) ən əsas
maneçilik – Azərbaycan iqtisadiyyatının əsas sahələri olan neft,
balıqçılıqda azad sahibkarlığa qadağa siyasəti, bu sahələrin
Şimali Azərbaycan
XIX əsrin 40-70-ci illərində
107
iltizama verilməsi idi. XIX əsrin ortalarında Azərbaycanda azad
sahibkarlığa
münasibət sözsüz ki, Rusiyanın özünün də iqtisadi
maraqlarına zidd idi. Odur ki, 1872-ci il 1 fevral və 1879-cu il 17
fevral fərmanları ilə neft sənayesində iltizam sistemi ləğv edilir,
azad sahbkarlığa keçilir; 3) Azərbaycanda sahibkarlara və
tacirlərə kredit verən bank müəssisələrinin açılmaması.
Şimali Azərbaycanda kapitalistcəsinə inkişaf edən xalq
təsərrüfatı sahələrindən biri də ipəksarıma sənayesi idi. Moskva
sənayeçilərindən Alekseyev və Voronin qardaşları «Yoldaşlıq»
təşkil edərək 1860-1861-ci ildə Nuxada ipəksarıma fabriki
tikdirdilər. Bu fabrik sahiblərinə 60 min manata başa gəlmişdi.
Buxar mühərriki ilə işləyən bu ipəksarıma fabrikində 432
dəzgah, 64 hazırlıq hovuzu və buxar maşını vardı. 1863-1865-
ci illərdə fabrikdəki buxar dəzgahlarında 192 usta və 64 şagird,
əl dəzgahlarında 910 usta və 105 şagird, ayaq dəzgahlarında 30
usta və baramaların çeşidlənməsində 200-250 qadın çalışırdı.
400-dən artıq dəzgahın işlədilməsi sahibkarlara nisbətən ucuz
olan qadın və uşaq əməyindən istifadə etməyə imkan verirdi.
Fabrikdə ildə 1,4 min pud ipək-xammal, 1000 puda yaxın struz
və digər məhsullar istehsal edilirdi. Fabrikin
illik pul dövriyyəsi
1-2 milyon manata çatırdı. Lakin bu fabrik tam gücü ilə yalnız
bir neçə il işləmişdir, çünki xarici ipəkçilik firmaları Nuxada
sağlam barama toxumlarını kütləvi surətdə alıb aparırdılar.
1866-cı ildə fabrik yalnız yarımgücünə işləyirdi, 1867-1870-ci
illərdə fabrik fəaliyyətini tamamilə dayandırmalı olmuşdu.
XIX əsrin 50-60-cı illərində Azərbaycanda gəmiçilik də
inkişaf edirdi. 1853-cü ildə Kür çayında «Knyaz V.Voronstov»
adlı ilk paroxod işləməyə başlayır. «Qavqaz və Merkuri»
cəmiyyəti 1858-ci ildə təsis edilir, cəmiyyətin əsas kapitalı 3
mln gümüş manat idi. 1865-ci ildə Xəzər dənizində «Lebedev»
kampaniyasına məxsus birinci paroxod üzməyə başlayır. 60-cı
illərin sonlarında Xəzərdə yelkənli gəmilərin sayı çoxalmağa
başlayır, onlar Həştərxana İrandan və əksinə çoxlu yük
II mühazirə
108
daşıyırdılar.
XIX əsrin 50-60-cı illərində Azərbaycan iqtisadiyyatının
inkişafı ilk növbədə əsas sənaye mərkəzinə çevrilən Bakı
şəhərində əhalinin artmasında özünü göstərirdi: əgər 1856-cı
ildə burada 8,4 min nəfər yaşayırdısa, 1868-ci ildə bu rəqəm
12,4 min nəfərə çatmışdı.
2. Kəndli islahatının hazırlanması və keçirilməsi
Rusiyada kəndli islahatının keçirilməsindən xeyli
keçməsinə baxmayaraq çarizm Cənubi
Qafqazda islahat
keçirməyə tələsmirdi. Yerli feodallarla sıx ittifaqa girmiş çar
hökuməti onları özündən narazı salmaq istəmirdi. Lakin
Rusiyada kapitalizmin sürətli inkişafı ucqarlarda ciddi
dəyişikliklərin edilməsini tələb edirdi.
Əvvəlcədən onu da qeyd edək ki, Azərbaycanda kəndli
islahatını keçirmək tələbini irəli sürən ictimai təbəqələr zəif idi.
İslahat ərəfəsində Rusiyadan fərqli olaraq biz Azərbaycanda elə
bir ciddi kəndli üsyanı və ya narazılıqların şahidi olmuruq.
Halbuki, kəndli islahatı ərəfəsində – 1859-1861-ci illərdə,
Rusiyanı başdan-başa kəndli hərəkatı bürümuşdu və Rusiyada
ilk inqilabi şərait yaranmışdı.
Rusiyadan fərqli olaraq Azərbaycanda torpaq sahibləri ilə
kəndlilər arasında mövcud olan sosial ziddiyyət o qədər də
kəskin deyildi. Azərbaycanda
kəndlilər nə torpağa, nə də
feodalın şəxsiyyətinə təhkim olunmamışdılar. Azərbaycanda
sahibkar kəndlilər torpağa və mülkədarlara təhkim olmayıb,
sahibkar torpaqlarında yaşayan dövlət kəndliləri hesab
edilirdilər. Bundan əlavə hökumət Azərbaycanda kəndli
islahatının həyata keçirilməsi üçün hələ şəraitin olmadığını
bahənə edir və bunun üçün hazırlıq tədbirlərinin görülməsinin
vacibliyini qeyd edirdi. Bütün bunlar hökumətə islahatı təxirə
salmağa imkan verirdi. Lakin hökumət, gec də olsa ucqarlarda,
o cümlədən Azərbaycanda kəndli islahatını keçirməyə məcbur