Şimali Azərbaycan XIX əsrin
70-ci illəri – XX əsrin əvvəllərində
137
istismar siyasəti yeridən çarizm ucqarlarda, o cümlədən Şimali
Azərbaycanda feodal münasibətlərini qoruyub saxlamağa
çalışır, ərazidə sənaye və mədəni mərkəzlərin yaranmasını,
təhsilin, xüsusən ana dilində təhsilin yayılmasını ləngidirdi ki,
bu da Şimali Azərbaycanda məhsuldar qüvvələrin, daxili
iqtisadi, siyasi, mədəni əlaqələrin geniş inkişafına mane olurdu.
3. Milli azadlıq hərəkatı. Birinci dövr
(1875-1904-ci illər)
Milli azadlıq hərəkatı Azərbaycan tarixinin şanlı
səhifələrindən biridir. Başlanğıcını 1875-ci ildən götürən bu
hərəkat dörd dövrə bölünür. Birinci dövr 1875-ci ildən 1904-cü
ilə qədərki dövrü əhatə edir. Şərti olaran «Əkinçi dövrü»
adlanan bu illərdə hərəkatın ideya cücərtiləri dünyaya
gətirilmiş, onun ideoloji prinsipləri, nəzəri əsasları hazırlanmış,
milli oyanış baş vermişdir. 1905-1917-ci ilin fevralı hərəkatın
ikinci dövrüdür. Bu illərdə hərəkat açıq
siyasi mübarizə
səhnəsinə çıxaraq öz siyasi tələblərini Rusiya imperatorluğunun
yüksək dövlət idarələri qarşısında qoydu. Onlar təkcə tələb irəli
sürməklə məqsədə çatmağın mümkün olmadığını görüb siyasi
partiyalar (İttifaqi-müslimin, Difai, Müsavat) və təşkilatlar
yaratdılar. Milli azadlıq hərəkatının üçüncü dövrü 1917-ci ilin
fevralından 1918-ci ilin mayına qədər davam etmişdir. Bu
dövrdə milli hərəkat Rusiyanı demokratik federativ
respublikaya çevirmək, onun tərkibində Azərbaycan türklərinin
milli-muxtar cümhuriyyətini yaratmaq səviyyəsinə qalxıb
keyfiyyətcə yeni bir mərhələyə – islamçılıq, «ümmətçilik»
buxovunu qırıb türkçülük mövqeyinə yüksəldi. 1918-ci ilin
martından sonra hərəkat müstəqil milli dövlətin yaradılması
uğrunda mübarizəyə qalxmış və onu uğurla başa çatdırmışdır.
Dördüncü dövr 1920-ci ilin aprelindən 1991-ci ilin 18
oktyabrına qədərki dövrü əhatə edir. Bu mərhələdə sovet işğal
sisteminə qarşı müxtəlif yollarla, açıq və ya gizli, güclü və ya
III mühazirə
138
zəif formada olsa da, mübarizə aparılmış, bunun üçün qizli
təşkilatlar yaradılmış, respublikada yaşayan vətənpərvərlər,
ölkəni tərk etmiş siyasi liderlər mühacir təşkilatlarını,
mətbuatını yaratmış, nəhayət SSRİ-də yaranan daxili və xarici
vəziyyətdən istifadə edərək 1991-ci il oktyabrın 18-də Dövlət
müstəqilliyi bərpa edilmişdir.
Məlumdur ki, çar Rusiyası XIX əsrin əvvələrində
Azərbaycanı işğal etməyə başlayarkən qarşısında milli birliyini
anlamış bir Azərbacyan deyil, bir-birinin müqəddəratına laqeyd
xanlıqlardan ibarət zəif bir məmləkət görmüşdü. Ancaq bu
dağınıqlıq yalnız Azərbaycana məxsus olmayıb, feodalizm
dövrünü yaşayan qonşu ərazilərə də aid idi.
Qonşulardan fərq
yalnız burasında idi ki, Azərbaycan dağınıqlıqdan əvvəl əsrlər
boyu davam edən vahid dövlət həyatını da yaşamış olduğunu
xatırlayırdı. Bu zən-gin siyasi keçmişlə yanaşı, Azərbaycan
qüdrətli bir ədəbiyyata, maddi və mənəvi mədəniyyətə malik
idi. Bu səbəbdən Azərbaycan işğalçı Rusiyadan mədəni
səviyyəcə heç də geridə qalmırdı, əksinə üstün idi. Belə ki,
Rusiyada qədim dövrlərdən 1861-ci ilə qədər rəsmən bir köləlik
rejimi mövcud idi. Belə rejimdə hər cür haqq və hüquqdan
məhrum kəndli bazarda bir əşya kimi satılırdı. XIX əsrin rus
qəzetlərində və jurnallarında tez-tez belə elanlar oxumaq
mümkün idi: «Köhnə bir araba və iki qız satılır. Gənc və
sağlam olan qızlar toxumaq da bacarırlar.
Təcrübə üçün
baxmaq mümkündür».
Məlumdur ki, çar Rusiyası Azərbaycanda siyasi, iqtisadi
və mənəvi sahələrdə müstəmləkəçi siyasət həyata keçirirdi.
İmperatorluq əsarət atlına saldığı xalqların, o cümlədən
Azərbaycan türklərinin milli varlığını danmağa çalışırdı.
Ümumdövlət idarəçiliyi sistemində əsir xalqların torpaq, ərazi
bütövlüyünü göstərə biləcək «Azərbaycan», «Gürcüstan» kimi
anlayışlar yox idi. Bunların əvəzində ancaq «Bakı quberniyası»,
«Yelizavetpol quberniyası», «Tiflis qubarniyası» adlı vilayətlər
Şimali Azərbaycan XIX əsrin
70-ci illəri – XX əsrin əvvəllərində
139
yaradılmışdı. Bununla yanaşı, azərbaycanlılara qarşı daha sərt
ayrı-seçkilik həyata keçirilirdi. Çar Rusiyası gürcü torpaq
sahiblərinin mülki və siyasi hüquqlarını tanıyaraq onları rus
zadəganlarına bərabər tuturdu. Ancaq Azərbaycan xan və
bəylərinin mülkiyyət hüququ yalnız 6 dekabr 1846-cı il qanunu
ilə tanındı və onlar «ali müsəlman zümrəsi» adlandı. Siyasi cə-
hətdən hüquqsuzluq isə yenə davam edirdi. Rus və gürcü
zadəganlarının siyasi hüquq və imtiyazları ali müsəlman
zümrəsinə aid edilmədi. Belə siyasətin
nəticəsində gürcü
zədəganlarından Nakaşidze, Amilaxvari kimi adamlar
Azərbaycanda qubernator vəzifəsini tuturdular. Azərbaycan xan
və bəylərindən isə bir kimsə qubernatorluğa yüksələ bilməmiş,
yalnız bir neçəsi qəza rəisi, barışıq hakimi kimi orta çeşidli
dövlət vəzifəsi daşımışdı.
Rusiyada kapitalizmin inkişafı milli ucqarlarda, o
cümlədən Azərbaycanda da islahatlar keçirməyi tələb edirdi.
Buna görə Azərbaycanda kəndli, məhkəmə, şəhər və inzibati
idarə sahəsində islahatlar keçirildi. Müstəmləkəçilik və milli
ayrı-seçkilik siyasəti burada da özünü göstərdi.
Ölkənin xammala olan ehtiyacını ödəmək
məqsədilə çar
hökuməti Zaqafqaziyada 1870-ci il may ayının 14-də aqrar
islahatı keçirdi. Kəndlilərinin torpaq quruluşu haqqında olan bu
«Əsasnamə» Zaqafqaziya quberniyasının Yelizavetpol, Bakı,
İrəvan və qismən Tiflis quberniyaları ali müsəlman silkindən
olan şəxslərin, həmçinin erməni məliklərinin torpaqlarında
sakin olan dövlət kəndlilərinə şamil edilirdi. Lakin Rusiyadan
fərqli olaraq Şimali Azərbaycanda dövlət kəndliyə pay
torpağını satın alıb öz mülkiyyətinə keçirmək üçün maddi
yardım – borc pul vermirdi, pay torpağını satın almağa məcbur
edilmirdi. Torpağın satınalma qiyməti də Rusiyaya nisbətən
yüksək müəyyənləşdirilmişdi.
Milli müstəmləkəçilik siyasətinin
nəticəsi olan bu fər-
manı səciyyələndirən H.Baykara doğru olaraq yazırdı ki,
III mühazirə
140
köləlik rejiminin ləğv edilməsinə aid fərmanda bu hüquq rus və
gürcü kəndlilərinə aid edilmiş, Azərbaycan kəndlisindən isə
əsirgənmişdi. Çünki torpaq mülkiyyətinə sahib olan kəndli
maddi və mənəvi cəhətdən inkişaf edə bilərdi, öz mü-
qəddəratının sahibi olardı. Mədəni və siyasi hüquqlar əldə
etməyə çalışardı.
Siyasi bərabərsizlik özünü məhkəmə islahatında da
göstərdi. 1864-cü il məhkəmə islahatı zamanı Qafqazda «andlı
iclasçıların» iştirakı nəzərdə tutulmurdu. Guya cinayət etmək
Qafqaz xalqlarının təbiətindən irəli gəldiyi üçün andlı iclasçılar
onları bağışlaya bilərdi. Mühakimə işinə yalnız rusca baxılırdı.
Barışıq hakimlərinin dindirilmə zamanı arabir yerli dillərdən
istifadə edilməsinə icazə verilməsi kəskinliklə pislənərək yasaq
edilmişdi.
Bələdiyyə sahəsində də vəziyyət yaxşı deyildi. Belə ki,
1870-cı il qanunu üzrə «xaçpərəst olmayan» əhali
Qafqaz şəhər
idarələrinə yalnız «qlasnıların» yarıya qədərini seçə bilərdi.
Xristian millətlərdən (rus, erməni, gürcü və s.) 499 kişinin
səsvermə hüququ 2900 «xaçpərəst olmayan» kişinin səsvermə
hüququna bərabər idi. Bu, Bakıda, Yelizavetpolda və başqa
şəhər bələdiyyə idarələrində Azərbaycan xan, bəy, tacir və
ziyalıların milli hüququnun kobud şəkildə pozulmasına səbəb
olmuşdu.
Müstəmləkə siyasəti əsgəri xidmət məsələsində də
aparılırdı. Çar Rusiyası azərbaycanlı gənclərə silahı etibar
etmədiyi üçün onları orduya aparmırdı. Doğrudur, xan-bəy
ailələrindən gənclər 1846-cı il qanunu üzrə çar əsgəri
məktəblərində oxuduqdan sonra orduda zabit və general rüt-
bəsinə yüksələ bilərdi. Amma onlar barmaqla sayılacaq qədər
az idilər. Məhz bu səbəbdən 1917-ci
ildə gürcü, erməni,
Volqaboyu tatarları rus nizami ordusunda hazırlıq keçmiş
gənclərdən asanlıqla ordu hissələri yarada bilmişdilərsə, Qafqaz
müsəlmanları üçün bu çox böyük çətinlik yaratmışdı. Hətta I