Şimali Azərbaycan XIX əsrin
70-ci illəri – XX əsrin əvvəllərində
141
Dünya müharibəsi də bu sahədə vəziyyəti dəyişmədi. Bu
dövrdə azərbacyanlı əhali orduya çağırılsa da onlardan yalnız
arxa cəbhədəki işlərdə istifadə edilirdi.
Çar hökumətinin Azərbaycanda müstəmləkəçilik siyasəti
imperiyanın digər milli ucqarlarına nisbətən daha sərt idi.
Özünün ruslaşdırma siyasətini gücləndirən çarizm
Azərbaycan kəndlilərinin torpaqlarını əllərindən zorla alaraq
İran, Türkiyə və Rusiyadan köçürülənlərə verirdi. Köçürmə
mahiyyət etibarı ilə Azərbaycanda ruslara, xristianlara
əksəriyyəti təmin etmək məqsədi daşıyırdı. C.Zeynaloğlu
«Müxtəsər Azərbaycan tarixi» əsərində bu məsələdən bəhs
edərkən doğru olaraq qeyd edir ki, «Azərbaycanda xristianlara
əksəriyyəti təmin etmək və hüquq boylarında İran və Osmanlı
dindaşları ilə Azərbaycanın təmasını yasaq
etmək üçün buralara
erməni, alman və daxili Rusiyadan xoxol, malakan deyilən rus
kəndlilərini məskunlaşdırdığı kimi, mühacirəti asanlaşdırmaq
üçün bir də mühacirətin müdriyyətini təsis etmişdi. Bütün bu
təşkilatlar Azərbaycanı ruslaşdırmaq və xristianlara
Azərbaycanda əksəriyyəti təmin eyləmək üçün edilmişdir».
Bundan başqa, köçürmə siyasətinin arxasında Azərbay-
canın iqtisadi sərvətlərinə sahib olmaq istəyi dururdu. Qeyd edək
ki, köçurmə siyasəti yalnız kəndlərdə deyil, şəhərlərdə də
sistemli şəkildə aparılırdı. Bu cəhəti nəzərə alaraq M.Ə.Rə-
sulzadə doğru olaraq yazırdı ki, «Qafqaziyanın istilahı əsnasında
tək bir rus əhalisi olmayan Şərqi Qafqaziyanın hal-hazırda
nüfuzi-ümumiyyəsinin 10 faizi rusdur. Hələ şəhərlərin, bilxassə
Bakının ruslaşdırılması təci bir hadisədir. Bakı nüfuzunun 30
faizi rusdur. Rus idarəsi türk Qafqaziyanın yalnız
rüs ünsürünü
deyil, erməni ünsürünü, dəxi qismən təkviyə etmişdir. Məsələn,
Bakı xanlığında, erməni əhalisi 3-5 ailəyə münhəsir ikən, hal-
hazırda erməni əhalisi miqdarca şəhərin üçüncü ünsürünü təşkil
etməkdədir».
Müstəmləkəçilik siyasətinin həyata keçirildiyi
III mühazirə
142
istiqamətlərdən biri mənəvi sahələri əhatə edirdi. Bu
istiqamətdəki zülm daha ağır idi. Hökumət ana dilli məktəblərin,
qəzetlərin açılmasına icazə vermirdi. Çox böyük çətinliklə
açılanlar isə təqib edilirdi. Məsələn, jandarm görkəmli
maarifpərvər İsmayıl bəy Qaspıralının «üsulu-cədid»
məktəbləri
üçün «Üsulu-sövt» (səs) ilə yazdığı əlifba və qiraət kitabının
Azərbaycana buraxılmasını qadağan etmişdir. Əvəzində isə
burada onun yerinə A.O.Çernyayevskinin eyni üsul ilə yazdığı
«Vətən dili» qiraət kitabını yaymışdı. Yeni məktəblərdə ana dili
məcburi fənn deyildi. Ona çox az saat verilirdi. Ana dili
müəllimləri hüquqi baxımdan başqa müəllimlərlə bərabər
tutulmurdu. Ruhanilər və ruhani idarələri polis nəzarəti altında
idilər. Ruhani olmaq üçün rus dilini bilmək tələb olunurdu.
Məscidlərin tikilməsi də nəzarət altına alınmışdı. Bakının
Nikolayev küçəsində ikiqatlı uca minarəsi olan gözəl Cümə
məscidinin tikilməsi yasaq edilmişdi. Səbəb isə o idi ki, yerli
pravoslav keşişləri Rusiya sinoduna bildirmişdi ki, imperatorun
adını daşıyan küçədə belə bir məscidin ucaldılması yaxındakı
Aleksandr Nevsk kilsəsini kölgədə buraxacaq və «onlarda milli
hisslərin» oyanmasına kömək edəcəkdir. Bu provoslav kilsəsi
Azərbaycanın tarixi abidələrindən olan Şirvanşahlar sarayını
söküb yerində kilsə tikdirmək istəyirdi. Çar məmurları
Şirvanşahlar sarayını, Şəkidəki Xan sarayını və digər
tarixi
abidələrimizi anbarlara çevirmişdi.
Rusiyanın ali təhsil ocaqlarında oxuyan gənclərin bilik və
düşüncələri çar hökuməti tərəfindən hər vasitə ilə
məhdudlaşdırılırdı. Məsələn, imperatorun ayrıca göstərişi ilə
universitetlərdə Şərq filologiyası üzrə oxuyan Transqafqazlı
gənclərə «köməkçi fənlər» (Avropa dilləri, Ümumi ədəbiyyat
tarixi, Rusiya tarixi və s.) əslində qadağan edilmişdi. 1850-ci
ildə Qafqaz Təhsil Komitəsi azərbaycanlı Mahmud
İsmayılovun nə üçün ingilis və fransız dillərini öyrənməsi
barədə Kazan Universiteti rektorluğuna sorğu göndərmişdi.
Şimali Azərbaycan XIX əsrin
70-ci illəri – XX əsrin əvvəllərində
143
Universitetinin cavabında bu gəncin yüksək göstəricilərlə
oxuması, başqa dillərin «onun başlıca fənləri mənimsəməsinə
qətiyyən maneçilik törətməməsi» bildirilirdi.
Rusiya məhkumu olan müsəlmanların yaşadığı ərazidə
təhsilin təşkili ilə bağlı qatı qaraguhurçu «pedaqoji fikir»
nümayəndəsi N.İ.İlminski Sinodun oberprokuroru K.P.Pobe-
donostsevə yazırdı: «təhsili elə qurmaq lazımdır ki,
rusca bilik
alan tatar tam bir heçlik olsun, rus dilində yazanda çoxlu
səhvlər buraxsın, təkcə qubernatordan yox, ən sıravi dəftərxana
məmurundan da qorxsun».
İqtisadi sahədə müstəmləkəçilik siyasəti dözülməz həddə
çatmışdı. Azərbaycanın sərvəti yabançıların əlində idi.
Azərbaycanlı burjuaziyaya qarşı ayrı-seçkilik siyasəti tətbiq
olunduğu üçün qeyri-bərabər vəziyyətə salınmışdı və o bundan
artıq cana doymuşdu.
Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Şəmsi Əsədullayev kimi
böyük sənayeçilərlə çar hökuməti milli mənsubiyyətə görə mü-
qavilə bağlamırdı. Maraqlıdır ki,
onlar nefti hökumətə daha
ucuz satmaq istəməsinə baxmayaraq hökumət «Qafqaz və
Merkuri», «Nobel qardaşları» kimi şirkətlərlə işbirliyi
yaratmağı üstün tuturdu. Belə siyasətin yeridilməsi nəticəsində
hətta H.Z.Tağıyev böyük gəmiçilik şirkətini öz rəqiblərinə
satmağa məcbur olmuşdu.
Beləliklə, Azərbaycandakı milli azadlıq hərəkatı çar
Rusiyasının burada on illərlə apardığı sosial, mənəvi, iqtisadi
siyasətin nəticəsindən doğmuşdur. Şübhəsiz milli azadılq
hərəkatının başlanmasına XIX yüzilin son rübündə Azərbayan
türklərinin millət halına gəlməsi də təsir göstərmişdi. «Türk
milləti», «Azərbaycanlı türk» anlayışı da bu çağdan işlənməyə
başlandı. Çar Rusiyası öz rəsmi sənədlərində Azərbacyan
türklərini «müsəlman», «tatar» və s. adlarla qeyd edirdi.
Hökumət millətin öz adını səsləndirməsinə, dərk etməsinə hər
vasitə ilə mane olurdu. Ancaq artıq buz əriməyə başlayırdı. Bu
III mühazirə
144
cəhətdən M.Sultanovun «Kəşkül» qəzetinin 1891-ci il 22-ci
sayındakı yazısı çox xarakterikdir. O, yazırdı ki,
Transqafqaziyalı bir ziyalı müsəlman öz kimliyi barədə aydın
düşünmür. «Millətin nədir?» sualına «müsəlmanam, həm də
türkəm» cavabını verirdi. Ümummüsəlman mücadiləsi
axınından çıxaraq ilk öncə türk, sonra müsəlman varlığını dərk
etmək üçün hələ çox işlər görülməli idi.
Dövrünün ziyalı şəxslərindən olan, XVIII əsr
Avropasının mütərəqqi ideyaları ilə yaxından tanış olan
M.F.Axundov bütün türk və islam dünyasında ilk dəfə
dramaturgiya məktəbi yaratmaqla milli mədəniyyətin
təməllərindən ən mühümü olan dil və ədəbiyyata xidmət
etmişdir. O, eyni zamanda yeni ideyaları dilə gətirməklə köhnə
ictimai münasibətləri və həyat tərzini tənqid edərək milli
yüksəlişə mane olan təşkilatları baltalayır, yerlə yeksan edirdi.
Ən vacibi də o idi ki, bu növ əbdəbiyyat
həqiqətdə xalqa
müraciət edir, geniş xalq kütlələrinin gözünü açırdı. Bu yolla o,
teatr kimi yeni bir mədəni müəssisə yaratmış oldu.
M.F.Axundov bunlarla da kifayətlənmirdi. Milli
mədəniyyətin daha sürətlə yüksəlməsi və millətin daha tez
irəliləməsi üçün ərəb hərflərini tənqid edərək yeni əlifba tərtib
etmş və bunu qəbul etdirmək üçün İstanbul və Tehrana qədər
getmişdi.
M.F.Axundovun ardıcılı olan Həsən bəy Zərdabi ali
təhsilini bitirdikdən sonra Bakıya qayıdaraq min bir əziyyətlə
1875-ci ilin iyulun 22-də bütün Rusiyada ilk türkcə qəzeti –
«Əkinçi»ni yaratdı. Avropa mənasında o ilk azərbaycanlı
müəllim, Mirzə Fətəlinin əsərlərini səhnəyə qoyan ilk teatr
yaradıcısı, ilk mütəhəyyir, ilk xeyriyyə cəmiyyətinin
banisi və
ilk ictimai xadim idi.
Darvinin «Stagel for layt» düsturuna yüksək qiymət verən
və onu – «yaşamaq üçün qovğa»nı «Zindəganlıq cəngi» - deyə
tərcümə edən Həsən bəy bütün məqalələrində bunu təkrar