Şimali Azərbaycan
XIX əsrin 40-70-ci illərində
109
oldu.
Bunun üçün bir sıra hazırlıq işləri görülməyə başladı.
İslahatı keçirmək üçün ilk növbədə dövlət, sahibkar və kənd-
lilərin pay torpaqlarının sərhədləri dəqiq müəyyən edilməli idi.
Bu məqsədlə Zaqafqaziya Mərz palatası təsis edildi və 1861-ci
ilin 29 iyununda mərkəzləşdirmə işini həyata keçirmək üçün
«Əsasnamə» təsdiq edildi. 1 yanvar 1862-ci ildən etibarən
Zaqafqaziya mərz palatası fəaliyyətə başladı. Elə həmin ildə
Cənubi Qafzaq Mərkəzi İslahat Komitəsi də yaradıldı. Lakin
mərkəzləşdirmə işi çox ləng gedirdi. Təkcə onu qeyd etmək
kifayətdir ki, mərzləşdirmə işinə bilavasitə başlanandan 25 il
keçənədək, mərkəzləşdirilməli olan torpaqların cəmisi 5%-i
mübahisəsiz mərzləşdirilmişdi. Yerdə qalan torpaqlar
mübahisəli torpaq fonduna daxil edilmişdi.
İslahata hazırlıq sahəsində ikinci mühüm addım 1866-cı
ildə bəy komissiyalarının yaradılması idi. Bəy komissiyaları
Cənubi Qafqaz quberniyalarında ali
müsəlman silkinin tərkibini
müəyyən etməli idi. Ali müsəlman silkinin tərkibinin müəyyən
edilməsi də çox böyük çətinliklərlə bağlı idi. Belə ki, bir sıra
«yalançı bəylər» pulla şahidlər tutur, məmurlara rüşvət verərək
özlərini ali müsəlman silkinin sıralarına saldırırdılar.
Ümumiyyətlə, bəy komissiyaları Bakıda 22 yanvar 1870-ci
ildən 1880-ci ilədək, Şuşada 15 mart 1870-ci ildən 1876-cı
ilədək, Tiflis və İrəvanda isə 1865-1867-ci illərdə fəaliyyət
göstərmişdir. Bütövlükdə Azərbaycanda bəy komissiyaları
tərəfindən 1.188 nəsil əsli-nəcabətli bəy nəsli kimi tanındı,
təxminən bir o qədər, yəni 1.048 nəslə bəy titulu verilməkdən
imtina edildi. Bundan əlavə Şirvan, Talış və Bakı 3
keçmiş xan
nəsli təsdiq edildi. Lakin Azərbaycanın ali müsəlman silkinə
daxil olan bəylər rus zadəganları ilə bərabər hüquqda
tutulmurdular, onlar yerli və ali hakimiyyət orqanlarında təmsil
olunmurdular.
Nəhayət, müəyyən hazırlıqlardan sonra 1870-cı ilin may
II mühazirə
110
ayının 14-də, Cənubi Qafqaz quberniyaları: Yelizavetpol, Bakı,
İrəvan və qismən də Tiflis quberniyaları ali müsəlman silkindən
olan şəxslərin, habelə erməni məliklərinin torpaqlarında sakin
olan dövlət kəndlilərinin torpaq quruluşu haqqında əsasnamə»
qəbul olundu.
«Əsasnamə»nin adından göründüyü kimi islahat
Azərbaycanın sahibkar kəndlilərinə şamil
edilirdi ki, onlar da
ümumi kəndli kütləsinin 1/5 hissəsini təşkil edirdilər. Ona görə
də, bu islahat bütövlükdə Azərbaycan kəndində köklü
dəyişikliyə səbəb ola bilməzdi.
İslahatda kəndliləri maraqlandıran üç məsələyə, - torpaq,
şəxsi azadlıq, vergi və mükəlləfiyyət məsələsinə toxunulurdu.
«Əsasnamə»yə görə qanun verilənə qədər kəndlinin
istifadəsində olan həyətyanı torpaq sahələri, meyvə, tut, üzüm
bağları, onun daimi istifadəsində olan əkin və b. sahələr onun
pay torpağı hesab edilirdi. Kəndli öz pay toraqlarını hissə-hissə
və ya
bütöv şəkildə, sahibkarlarla qarşılıqlı razılığa görə satın
ala bilərdi. Ancaq bu zaman hər bir ev 15 desyatindən çox
torpaq satın ala bilməzdi. Kəndli öz pay torpaqlarını hansı
şəkildə olursa olsun, satın alarkən, dövlət tərəfindən ona heç bir
yardım göstərilmirdi. Mövcud «Əsasnamə» elan ediləndən 2 ay
sonra nizamlanma qaydalarının hazırlanmasına başlanılmalı idi.
Nizamlanma qaydaları hər bir malikanə üçün əsasnamə elan
edildikdən 2 il keçənədək hazırlanır və həyata keçirilirdi.
Nizamlanma qaydalarını hazırlamağa başlamazdan ən azı 15
gün qabaq, həm sahibkara, həm də kəndliyə çağırış vərəqi
göndərilməli idi. Onlar nizamlama qaydalarının
hazırlanmasında iştirak etməli idilər.
İslahata görə sahibkar kəndlilərinə 1870-ci il islahatına
qədər istifadə etdikləri torpaq sahələrindən daimi istifadə etmək
hüququ verilirdi ki, bu da sahibkar kəndlərində torpaqdan
istifadədə sabitlik yaradırdı. Belə ki,
hər bir şəxs özünün
istifadə etdiyi torpaq payını nəslinin davamçısına verirdi və
Şimali Azərbaycan
XIX əsrin 40-70-ci illərində
111
sahibkarın onu geri almaq hüququ yox idi. Sahibkar
kəndlilərinə öz pay torpaqlarını satın almaq hüququ verilsə də,
bu məcburi deyildi.
Maraqlıdır ki, «Əsasnamə»də satın alınmalı torpağın
dəqiq miqdarı göstərilmirdi. Halbuki, bu vaxta qədər, demək
olar ki, bütün tarixi ədəbiyyatda bu sahədə yalnış fikir hökm
sürür. Əsasnamədə qeyd edilirdi ki, 1870-cı il 14 may qanunu
verilənədək kəndlinin istifadəsində olan torpaqlar onların daimi
istifadəsinə verilir. Beş desyatinlik norma Rusiyanın
mərkəzi
quberniyalarında son hədd kimi götürülmüş və ümumiyyətlə
orada hər quberniya üçün yuxarı və aşağı norma müəyyən
edilmişdi. 1870-ci il Əsasnaməsi ilə hökumət 5 desyatinlik
normanı mübahisəli məsələlər üçün və həm də sahibkarlara
artıq torpaq sahələrini kəsmək hüququ vermək üçün ortaya
atmışdı. Belə ki, kənd icmasında pay torpağı hər bir kişi üçün 5
desyatindən çox olardısa və mülkədarlara əkinə yararlı
torpaqların 1/3 hissəsindən azı qalardısa, sahibkara əvvəlcədən
malik olduğu torpağın artıq hissəsini kəsib götürmək hüququ
verilirdi.
Torpaqların satın alınması üçün onun qiymətinin müəy-
yənləşdirilməsi vacib idi. Əgər torpaq mülkədar və kəndli
arasında razılıq əsasında satın alınardısa, onda torpağın
qiymətini onlar özləri müəyyən edirdilər. Əgər, kəndli torpağı
öz tələbi ilə satın
almaq istəyirdisə, onda dövlət orqanları
torpağın satın alma qiymətini müəyyən etməli idi. Bu sahədə
iki dəfə müəyyən təşəbbüs göstərilmişdi: 1) 1872-1876-cı
illərdə torpağın 1 desyatinin məhsuldarlığından asılı olaraq
Bakı quberniyasında 18 manat 19 qəpikdən 30 manat 15
qəpiyədək, Yelizavetpol quberniyasında isə 25 manatdan 202
manata qədər, Naxçıvan qəzasında isə 20 manat 66 qəpikdən 54
manat 56 qəpiyədək. Hətta rəsmi hökumət dairələri də həmin
qiymətlərin mövcud vəziyyətə uyğun olmadığını etiraf
edirdilər. Məhz bu səbəbdən də Qafqaz canişini həmin
II mühazirə
112
qiymətləri təsdiq etməkdən imtina etmişdi.
İkinci dəfə torpağın 1 desyatininin qiymətinin müəy-
yənləşdirilməsi üçün 1876-1883-cü illərdə cəhd göstərildi. Bu
dəfə torpağın 1 desyatinin qiyməti onun keyfiyyətindən asılı
olaraq Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında hər desyatin
torpağa 12 manat 50 qəpikdən 45 manata, Naxçıvan qəzasında
17 manat 50 qəpikdən 53 manata qədər müəyyən edilmişdi.
Ancaq, həmin qiymətlər də mövcud vəziyyətə uyğun deyildi.
Müqayisə üçün deyə bilərik ki, Bakı quberniyasında torpağın 1
desyatinin qiyməti, akad. Ə.S.Sumbatzadənin hesablamalarına
görə Minsk quberniyasından 25, Astraxandan 20,
Orenburq,
Moqilyov, Perm, Tavriyadan 10, bütövlükdə Rusiyadan 7,7
dəfə baha idi. Yelizavetpol quberniyasında isə torpağın hər
desyatinin qiyməti Astraxandan 60, Orenburq, Samara,
Moqilyovdan 40, Perm, Minskdən 30, Kiyev, Riyazan,
Moskvadan 10, bütövlükdə Rusiyadan 17 dəfə baha idi. Bu onu
göstərir ki, hökumət Cənubi Qafqazda islahatın həyata
keçirilməsində maraqdı deyildi. O, həm qiymətlərin müəyyən
edilməsini yubadır, həm də «vıkup» - «ödənc» əməliyyatının
həyata keçirilməsi üçün heç bir yardım göstərmirdi. Halbuki,
Rusiyada kəndli bankları vasitəsilə torpaqların satın alınmasına
borc pul ayrılmışdı və kəndlilər islahatdan dərhal sonra öz pay
torpaqlarının mülkiyyətçisinə çevrilirdilər. Məhz bu səbədən də
Rusiyada torpaqların satın alınması məcburi idi. 1870-cı il
kəndli islahatı xırda kəndli torpaq sahibliyini yaratmaq əvəzinə,
kəndlilərin torpaqdan istifadəsini qanuniləşdirdi. Azərbaycanın
sahibkar kəndində çoxlu miqdarda xırda
kəndli torpaq
sahibliyinin yaradılması iri torpaq sahiblərinin mənafeyinə
ziddi idi. Qafqaz və Mərkəzi Hökumət tərəfindən uzun müddət
torpaqların satınalma qiymətlərinin dəqiq müəyyən edilməməsi
və bu işə dövlət yardımının göstərilməməsinin səbəbi bununla
aydın olur.
Bu vaxta qədər tarixi ədəbiyyatda 1912-ci ilə qədər, yəni