VIII mühazirə
264
könüllü dəstələrinin köməyi ilə Bakı azad edildi. «Sentrokaspi
diktaturası» süqut etdi. Sentyabrın 17-də Milli hökumət Bakıya
koçürüldü. Bakı Respublikanın paytaxtı elan edildi. Noyabrın
9-da AXC-nin dövlət bayrağı üç rəngli bayraqla əvəz edildi.
3. AXC-nin daxili siyasəti
Azərbaycan hökuməti ölkənin içtimai, siyasi, iqtisadi və
mədəni həyatının müxtəlif sahələrindəki quruculuq işlərini
genişləndirməyə başladı. F.X.Xoyski hökuməti Müəssisələr
Məclisinin çağrılması üçün hazırlıq işləri aparırdı. Onun təklifi
ilə Azərbaycan Milli Şurası öz işini bərpa etdi və Məclisin
çağrılmasını öz üzərinə götürdü.
Azərbaycan Milli Şurasının 1918-ci il noyabrın 19-də
keçirilən ikinci iclasında (1-ci iclas-16 noyabr) Azərbaycanın
ali qanunverici orqanının yaradılması haqqında qanun qəbul
edildi. Bu qanuna əsasən təkpalatalı parlament 120 nəfərdən
ibarət olmalı idi. Milli Şuranın 44 üzvündən əlavə ölkə
əhalisinin əksəriyyətini təşkil edən yerli müsəlman əhalisindən
(2,75 mln. ümumi əhalinin 1,9 mln-u) daha 36 nümayəndə
seçilməsi nəzərdə tutulurdu.
Ölkə əhalisinin çoxmillətli tərkibi nəzərə alınaraq
ermənilərə (sayları 500 min) gələcək parlamentdə 21 yer
ayrılırdı. Bakıdan olan rus milli şurasına 10 yer ayrılmışdı
(ruslar 230 min idilər). Milli azlıqlardan almanlara, yəhudilərə,
gürcü və polyaklara – hərəsinə 1 yer verilirdi. Bakı həmkarlar
təşkilatına 3, Bakı neft sənayeçiləri şurası və Ticarət-sənaye
ittifaqına – 2 nəfər yer verilmişdi.
Nümayəndələr birbaşa və qapalı seçilə bilərdilər.
Qadınlara da islam aləmində ilk dəfə olaraq seçib-seçilmək hü-
ququ verilirdi.
Bolşeviklər parlamenti baykot elan etdilər. Rus Milli
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
(1918 – 1920)
265
Şurasının bir qrup üzvü onun tərkibindən çıxıb, Rus-Slavyan
cəmiyyəti deyilən bir təşkilat yaratdılar. İstiqlalı qəbul
etməsələr də, öz nümayəndələrini parlamentə göndərmək
qərarına gəldilər. Bir sıra şəhər və mahallarda seçkilər başa
çatdırılmamışdı. Naxçıvan və Borçalının gələcəyi məsələsi
qaranlıq qaldığından oradan nümayəndə gəlməmişdi. Odur ki,
qanunda nəzərdə tutulduğu 120 deputatın əksəriyyətinin
toplanması ilə parlamentin açılışı oldu.
Parlamentin ilk iclası 1918-ci il dekabrın 7-də oldu. İclası
Milli Şuranın sədri M.Ə.Rəsulzadə açdı. İclasda Tomsonun
nümayəndəsi, İranın baş konsulu, onun maliyyə müşaviri,
Dağlılar hökumətinin sədri Q.Çermoyev, Gürcüstanın
nümayəndəsi Karsevadze, Araz respublikasının nümayəndəsi
P.Əliyev iştirak edirdi.
Ş.Rüstəmbəyovun təklifi ilə Ə.Topçubaşov parlamentin
sədri, müavini H.Ağayev, katibi isə R.Vəkilov seçildi.
Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyski Müvəqqəti hökumətin
istefası ilə bütün hakimiyyətin parlamentə təhvil verildiyini elan
etdi. Parlament tərəfindən istefa qəbul edildi. İttihad partiyasının
üzvü Q.Qarabəylinin parlamentin açılışı münasibəti ilə siyasi
məhbuslara əfv-ümumi verilməsi təklifi qəbul edildi. Daha sonra
mandat, təsərrüfat, reqlament komissiyaları üzvlərinin seçilməsi
ilə təsis iclası bağlandı.
Sonrakı iclaslarda maliyyə – büdcə, qanunvericilik tək-
lifləri, aqrar, fəhlə, hərbi işlər və s. komissiyalar yaradıldı.
Parlamentdə hökumətin təşkili məsələsi yenə F.X.Xoys-
kiyə tapşırıldı. Lakin o, səhhətinin pis olması ilə əlaqədar
bundan imtina edirdi. Lakin dekabrın 18-də parlament
Xoyskidən belə bir ağır günlərdə kabinənin təşkilini öhdəsinə
almağı israr etdi. F.X.Xoyski 10 nəfərdən ibarət kabinənin
tərkibini və iş proqramını hazırlayıb parlamentin müzakirəsinə
verdi. Kabinədə yalnız İttihad partiyası iştirak etməkdən boyun
qaçırtdı. Dekabrın 26-da F.X.Xoyski kabinəsi təsdiq edildi.
VIII mühazirə
266
General Tomson həmin kabinəni dekabrın 28-də tanıdığını və
Azərbaycanda yeganə qanuni hökumət hesab etdiyini bildirdi.
Parlamentin ilk tədbirlərindən biri Paris sülh konfransına
nümayəndə heyətinin seçilməsi idi. Nümayəndə heyətinə
Ə.Topçubaşov, M.H.Hacinski, Ə.Ağaoğlu, Ə.Şeyxülislamzadə,
müşavirlər M.Məhərrəmov, M.Y.Mehdiyev, C.Hacıbəyli,
əməkdaşlar Ə.Hüseynzadə, V.Marçevski daxil idi.
Çoxpartiyalı quruluşa malik parlamentdə fraksiyalar (11
fraksiya var idi) öz bəyannamələri ilə çıxış etdilər. Bu bəya-
natlarda müəyyən məsələlərdə fikir ayrılıqları olsa da, ümumi
bir məqsəd var idi: gənc Azərbaycan Cümhuriyyətinin
müstəqilliyi və ərazi toxunulmazlığını, milli-siyasi hüquqlarını
qoruyub saxlamaq, Azərbaycan xalqının, hökumətinin digər
xalqlar və dövlətlərlə, xüsusilə qonşu dövlətlərlə əlaqələri
möhkəmləndirmək, respublikada hüquqi-demokratik dövlət
quruluşunu bərqərar etmək, islahatlar həyata keçirmək, ölkəni
müdafiə edə biləcək güclü ordu yaratmaq.
Parlamentin 1919-cu il 3 yanvar tarixli iclasının qərarı ilə
qanunverici və icraedici hakimiyyətin bölünməsi prinsipinə
uyğun olaraq parlament üzvünün dövlət orqanlarında işləməsi
məqbul sayılmadı. Yalnız nazirlərin eyni zamanda parlament
üzvü olmasına icazə verilirdi. Dövlət qulluğunda işləyən
parlament üzvü bir neçə gün ərzində iki vəzifədən birini seçib,
parlamentin rəyasət heyətinə bildirməli idi.
Azərbaycan türkcəsi parlamentin istifadə etdiyi dövlət
dili statusuna malik idi.
Parlamentin 140-a qədər ümumi iclası olmuşdur. 315
qanun layihəsi təqdim edilmiş, onlardan bir neçəsi rədd edilmiş,
qalanları müzakirəyə verilmişdi. Parlamentin təsdiq etdiyi
nizamnamələr sırasında Bakı Universiteti, Azərbaycan Dövlət
Bankı, Azərbaycan Dövlət əmanət kassalarının nizamnaməsi,
mətbuat haqqında nizamnamə var idi. Başqa dövlətlərlə
bağlanmış hər hansı bir sənəd və müqavilə parlamentin
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
(1918 – 1920)
267
təsdiqindən sonra qüvvəyə minirdi.
1919-cu il iyulun 21-də Azərbaycan Respublikasının
Müəssisələr Məclisinə seçkilər haqqında Əsasnamə qəbul edil-
di. Əsasnamə 4 fəsildən, 116 bənddən ibarət idi. Əsasnaməyə
görə Müəssisələr Məclisinə seçkilərdə cinsindən, dilindən,
milliyyətindən asılı olmayaraq 20 yaşına çatmış bütün
Respublika vətəndaşları iştirak edə bilərdilər. Seçkilər aprelin
20-nə (1920-ci il) təyin edildi. Lakin o zaman Bakıda baş verən
hadisələr buna mane oldu.
Azərbaycan öz müstəqilliyini elan etdikdən sonra
ordunun yaranması məsələsini ən mühüm məsələ kimi irəli sür-
müşdü.
1918-ci ilin iyun ayında Azərbaycanda hərbi vəziyyət
elan edildi. Müsəlman korpusu «Əlahiddə Azərbaycan
korpusu» adlandırıldı. Burada xidmət etmək üçün zabit kadrları
hazırlamaq üçün qısa müddətli kurslar açıldı, məcburi hərbi
mükəlləfiyyət haqqında fərman verildi. Bütün bunların kifayət
etməyəcəyini nəzərə alaraq Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan
Xoyski Türkiyə hökumətinə bir diviziya həcmində yardım
göstərilməsini xahiş etdi. Bu da 1918-ci il 4 iyun müqaviləsində
öz əksini tapmışdı.
Gəncəyə beşinci Qafqaz diviziyası göndərildi. Daha
sonra Karpat cəbhəsindən götürülmüş 15-ci Çanaxqala
diviziyası da Gəncəyə gəldi. Azərbaycan korpusu ilə birlikdə
bu hərbi hissələr Qafqaz İslam Ordusu adı altında birləşdi.
Bunun da komandanı Nuru paşa idi.
Lakin 30 oktyabr 1918-ci ildə Yunanıstanın Mudros
şəhərində Böyük Britaniya ilə Türkiyə arasında bağlanan sazişə
görə türk qoşunları Cənubi Qafqazdan geri çağrılırdılar. İngilis
qoşunları komandanı general Tomson Nuru paşa və bütün türk
zabitlərindən Azərbaycanı tərk etməsini tələb etdi. Yalnız
Azərbaycan vətəndaşlığını qəbul edən Nuru paşa və onun
silahdaşları Azərbaycanda qaldılar, hökumətə xidmət
Dostları ilə paylaş: |