VIII mühazirə
268
edəcəklərini bildirdilər. Mudros sazişi Cənubi Qafqazın
qapılarını ingilislərin üzünə açırdı. Həmən sazişin 11-ci
bəndinə əsasən Azərbaycan ingilislərin nüfuz dairəsi elan edilir,
15-ci bəndinə əsasən isə Azərbaycanın dəmir yolları və neft
mənbələri ingilis komandanlığının ixtiyarına keçirdi.
Noyabrın 17-də ingilis qoşunları Bakıya daxil oldular.
Tomson özünü Bakının general qubernatoru elan etdi. Şəhər
polisi, liman, neft sənayesi, maliyyə idarələri, mətbuat üzərində
nəzarət qoyuldu. Noyabrın 22-də Tomsonun tələbi ilə
Azərbaycan korpusunun qərərgahı Gəncəyə köçürüldü.
Dekabrın 25-də general S. Mehmandarov hərbi nazir, bir
neçə gün sonra isə Ə.Şıxlinski müavin təyin olundu.
1918-ci il noyabrın 15-də təşkil edilən baş qərargahın
rəisi isə Suleyman Sulkeviç təyin edilir. Qərargah şöbələrinin
zabit kadrları ilə təmin edilməsi problemini həll etmək üçün
Azərbaycanda olan rus zabitlərindən istifadə etmək qərara
alındı. Türk əsgər və zabitləri ruslarla əvəz edilirdi. Azərbaycan
hökuməti çox çətin bir vəziyyətə düşmüşdü. Öz kadrları yox
idi. Nuru paşanın vaxtı ilə yaratdığı hərbi məktəbin
müdavimləri də ordunun təşkilinə cəlb edilirdi.
1919-cu ildə 25 mindən ibarət ordu yaratmaq vəzifəsi
qarşıya qoyulmuşdu. Ordunun yaradılması ilə bağlı 1919-cu il
üçün nəzərdə tutulmuş dövlət büdcəsindən 399,4 mln. manat
ayrılırdı ki, bu da büdcənin 24%-nə bərabər idi.
Milli Ordu yaratmaq işinin sürətləndirilməsini ölkənin
hərbi-siyasi vəziyyətinin kəsginləşməsi də tələb edirdi. Belə ki,
mayın 25-də general Denikinin könüllü ordusu tərəfindən
Petrovsk və Dərbənd tutuldu. Bu da Azərbaycanda böyük hə-
yəcana səbəb oldu. Bakıda Xüsusi Dövlət Müdafiə Komitəsi
yaradıldı. Onun tərkibinə N.Yusifbəyli, X.Məlikaslanov,
A.Səfikürdski, S.Mehmandarov, M.Y.Cəfərov daxil oldular.
İyunun 11-də bütün Azərbaycanda hərbi vəziyyət elan
edildi. DMK-nə ümumi səfərbərlik həyata keçirmək, ölkədə
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
(1918 – 1920)
269
hərbi, müharibə vəziyyəti elan etmək, digər fövqəladə tədbirlər
görmək səlahiyyəti verildi.
Azərbaycan hökuməti başa düşürdü ki, Denikin yürü-
şünün son məqsədi Azərbaycanı və keçmiş Rusiya
imperiyasının digər hissələrini geri qaytarmaq idi.
Zaqafqaziyanın təhlükəsizliyini təmin etmək üçün Azərbaycan
hökuməti 1919-cu il iyunun 16-da Gürcüstan ilə hərbi müqavilə
bağladı. Həmin müqaviləni Tiflisdə F.X.Xoyski və
S.Mehmandarov imzaladılar. Müqavilədə hər iki dövlət öz
üzərinə belə bir öhdəlik götürürdü ki, bunlardan hər hansı
birinə hücum edilərsə, özlərinin bütün hərbi silahlı qüvvələri ilə
buna qarşı çıxacaq, öz dövlətlərinin suveren hüquqlarının və
müstəqilliyinin qorunmasına yönəlmiş diplomatik danışıqlar
aparacaqlar.
Ölkədə yaranmış gərgin vəziyyət Azərbaycan hökumətini
ordu quruculuğu işində qəti addımlar atmağa sövq edirdi.
1919-cu ilin ortalarında Azərbaycan hökuməti Fransa,
Polşa, İngiltərədən silah almağa cəhd etdi. Lakin bu cəhdlər
boşa çıxdı. 1919-cu ilin sentyabrında general İ.Usubovun baş-
çılığı ilə nümayəndə heyəti İtaliyaya göndərildi. Oradan 25 min
dəst yeni geyim, 25 min dəst köhnə geyim alınması
tapşırılmışdı. İtaliya hökuməti Azərbaycana hələlik avtomobil,
aeroplan, projektor, odeyal yataq vasitəsi sata biləcəyini bildirdi
və onların arasında kontrakt bağlandı. Lakin həmin mallar
Azərbaycanın sovetləşməsi ərəfəsində gətirildiyi üçün
Azərbaycan ordusu ondan istifadə edə bilmədi, Qırmızı Orduya
qismət oldu.
1919-cu ilin sonlarında Azərbaycan ordusu iki piyada və
bir süvari diviziyalardan ibarət idi. Birinci piyada diviziyanın
qərargahı Gəncədə yerləşmişdi. Bu diviziyanın rəisi general
mayor Cavad Şıxlinski idi. İkinci piyada diviziyasının
qərərgahı Bakıda idi. Rəisi general mayor İ.Usubov idi.
Gəncədə yerləşən suvari diviziyaya general-mayor Teymur
VIII mühazirə
270
Novruz oğlu başçılıq edirdi. Səlim Sultanovun rəhbərlik etdiyi
xüsusi süvari diviziyonu,Yunis Şəkərovun atıcı batalyonu
üçüncü süvari diviziyasının tabeliyində idi. Gəncədə birinci və
ikinci artilleriya briqadaları yerləşmişdi. Azərbaycan ordusunda
bu dövrdə 3 zirehli qatar, 4 hərbi təyyarə, 6 zirehli avtomobil, 2
hərb gəmisi var idi.
Yaranmaqda olan yeni hissələri zabit kadrları ilə təmin
etmək üçün Gəncədəki hərbi məktəb Bakıya köçürülmüş,
yenidən qurulub genişləndirilmişdi. Bundan başqa
İstehkamçılar məktəbi, Şuşada hərbi feldşer məktəbi, hərbi
dəmiryol məktəbi də təsis edilmişdi. 1920-ci il üçün ordunun
şəxsi heyətini 40 minə çatdırmaq planlaşdırılmışdı. Orduya
könüllü və məcburi 19-24 yaşlı gənclər götürülürdü.
İngilis hərbi hissələrinin Zaqafqaziyanı tərk edən vaxt
(1919, avqust) öz silahlarının xeyli hissəsini Azərbaycan
ordusuna verməsi, Gürcüstanın Azərbaycana müəyyən qədər
silah satması ordunun texnikaya artan tələbatını ödəməyə qadir
deyildi.
Hərbi sursatlara olan ehtiyacı ödəmək üçün Hərbi
Nazirlik hərbi zavod yaratmaq fikrində idi. Çünki mövcud olan
emalatxanalarda dəzgahlar, fəhlə alətləri, təmir üçün lazımi
materiallar çatışmırdı. Ona görə də bu emalatxanalar bəzən
kiçik tələbləri də ödəyə bilmirdi. Hərbi nazirlik bu
emalatxanaları birləşdirib hərbi zavoda çevirmək qərarına gəlir.
Zavodun layihəsi, ştatları, xərcləri 1920-ci il fevralın 23-də
parlamentdə təsdiq edildi. Lakin bu zavodun yaradılması üçün
böyük qüvvə və külli miqdarda vəsait lazım idi.
Çox mürəkkəb şəraitdə fəaliyyət göstərməsinə baxma-
yaraq Azərbaycan hökuməti və parlamenti xalqın milli
dövlətinin yaranmasını əbədiləşdirmək üçün elm, təhsil, xalq
maarifi və səhiyyə məsələlərinin inkişafını da diqqət
mərkəzində saxlayırdı.
AXC-i yarandığı ilk gündən maarif işlərinə xüsusi fikir
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
(1918 – 1920)
271
vermişdir.1918-ci il 30 iyun qərarına əsasən Gəncədə Xalq
Maarif Nazirliyinin dəftərxanası təşkil edildi. N.Yusifbəyli
maarif naziri təyin edilmişdi. Nazirliyin ilk tədbirlərindən biri
1918-ci il 22 sentyabr sərəncamına görə məktəblərin
milliləşdirilməsi oldu. 1918-ci il 28 avqust qərarına görə bütün
məktəblərdə tədris Azərbaycan dilində keçirilməli idi. Başqa
millətlərdən olan uşaqlar üçün rus dilində məktəblər açılması
nəzərdə tutulmuşdu. Bu məktəblərdə Azərbaycan dilinin
tədrisinə xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Ana dili həftədə 4 dəfə
tədris edilməli idi.
Müəllimlərə olan ehtiyacı ödəmək üçün 1918-ci ildə
Gəncədə, Şəki, Zaqatalada qısa müddətli pedağoci kurslar təşkil
edildi və 150 nəfər kurslara qəbul edildi. Bundan əlavə Nazirlik
Qori müəllimlər seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin
müstəqil bir seminariya kimi Qazaxa köçürülməsi haqqında
qərar qəbul etdi.
Kadrlar hazırlamaq üçün 1918-ci ildə Göyçayda, Ağ-
damda, Nuxanın Qutqaşen kəndində ali ibtidai məktəblər
açılması haqqında qərarlar qəbul edildi.1918-ci ildə Zaqatalada
25 ibtidai məktəb açmaq üçün Nazirlik 100 min manat pul
ayırmışdı.1919-cu ilin yayında Bakı, Gəncə, Şəki, Şuşa, Qazax,
Qusar, Salyan, Zaqatalada qadın və kişilər üçün pedağoci
kurslar açıldı.
1918-ci il-ci ildə Türkiyə ilə bağlanan 4 iyun
müqaviləsinə görə Nazirlik Türkiyədən 50 müəllim dəvət
etmişdi. 1919-cu il oktyabrın əvvəllərində həmin müəllimlər
Azərbaycana gəlib müəllimlik fəaliyyətinə başlamışdılar.
Azərbaycan dilində dərsliklərin yazılması və nəşri üçün də
xüsusi komissiya ayrılmışdı. Türkiyədən də dərsliklər alınırdı.
Azərbaycan hökuməti ali təhsilin təşkili və yüksək
ixtisaslı kadrların hazırlanmasını ən əsas vəzifə hesab edirdi.
Bakı Universitetinin, Konservatoriyanın, Pedaqoji İnstitutun,
Gəncədə Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun açılması planlaşdırılırdı.
Dostları ilə paylaş: |