VIII mühazirə
272
Siyasi şəraitin əlverişsizliyi və maliyyə çətinlikləri üzündən
yalnız bir ali məktəbin – Bakı Universitetinin yaradılması üçün
imkan əldə edildi.
Azərbaycan Xalq Maarifi nazirinin müavini Həmidbəy
Şahtaxtinski görkəmli rus alimi, Cənubi Qafqaz Universitetinin
rektoru Razumovskiyə müraciət edərək Bakı Universitetinin
təşkili üçün kömək göstərməsini xahiş etmişdi. Razumovski
dəvəti qəbul etmiş və yaradılan komissiyanın sədri seçilmişdi.
1919-cu il mayın 19-da komissiya təsdiq edilir.
Mayın 31-də isə komissiya Bakı Universitetinin yara-
dılması haqqında qanun layihəsini, Universitet nizamnaməsini,
Universitet xərclərini Xalq Maarif nazirliyinə təqdim etmişdi.
Universitetin yaradılması haqqında layihə 1919-cu ilin
iyul-avqust aylarında
qanunvericilik, maliyyə-büdcə
komissiyalarında, parlamentin ümumi iclaslarında müzakirə
edildi. Universitet komissiyası avadanlıq, təşkilati və quruculuq
işlərinə 3,5 mln. rubl verilməsini xahiş etdi. Maarif naziri
Kaplanov həmin məbləği 5 mln.rubl artırmağı lazım bildi.
Universitetin açılması məsələsi mübahisələr doğurdu.
Mübahisələr Universitetin rus dilində açılması məsələsində
fikir müxtəlifliyinin mövcud olduğunu göstərdi. Əhrar, İttihad,
bitərəf müsəlman qrupu Universitetin rus dilində açılması
əleyhinə çıxdılar.
Universitetin yaradılması işində M.Ə.Rəsulzadə, H.Ağayev,
Ə.Pepinov, S.Ağamalı oğlu, C.Hacinski fəal iştirak edirdilər.
Tanınmış maarifçi Məmmədağa
Şahtaxtinski
«Azərbaycanda Universitet» məqaləsində qeyd edirdi ki,
Bakıda Universitetin açılması zəruridir. Rus dilində açılacaq
Universitet tədricən milliləşdiriləcək və türkləşdiriləcək.
Universitet Azərbaycan dövlətinə və türk mədəniyyətinə
xidmət edəcəkdir.
1919-cu il sentyabrın 1-də parlament Bakı
Universitetinin yaradılması haqqında qanunu qəbul etdi. Həmin
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
(1918 – 1920)
273
iclasda 1919/20-ci tədris ili üçün xarici ölkələrin ali
məktəblərinə 100 abituriyent və tələbə göndərilməsi haqqında
qətnamə qəbul edildi. Bu tələbələr üçün
Maarif Nazirliyinin
sərəncamına dövlət xəzinəsi vəsaitindən 7 mln. rubl. ayrılırdı:
Avropaya göndərilən hər bir adam üçün hər ay 400 frank
təqaüd, 1000 frank da yol xərci, Rusiyaya göndərilən hər bir
adam üçün hər ay 3 min rubl təqaüd, 3 min də yol xərci.
Hökumət təqaüdündən istifadə edən tələbələr təhsil müddəti
qurtardıqdan sonra hökumətin müəyyən etdiyi yerdə 4 il xidmət
etməli idi.
100 nəfərdən 10-u İngiltərəyə, 23-ü İtaliyaya, 45-i
Fransaya, 9-u Türkiyəyə, 13-ü Rusiyaya göndərilməli idi.
Qanuna görə Universitetdə 4 fakültə açılmalı idi: Tarix-
filologiya, tibb, fizika-riyaziyyat, hüquq.
Lakin bir il müddətinə
iki fakültə üçün (tarix-filologiya, tibb) ştat, smeta müəyyən
edildi. Bütün fakültələrdə azərbaycan dilinin keçilməsi məcburi
idi. Qəbul zamanı Azərbaycan vətəndaşlarına üstünlük verilirdi.
Rektor 3 il müddətinə seçilir və nazirlik tərəfindən təsdiq
edilirdi.
1919-cu ilin 15 noyabr günü Universitetdə birinci dərs
günü elan edildi.
Bakı Dövlət Universitetinin açılması Azərbaycan
hökumətinin mədəniyyət sahəsindəki böyük qələbəsi idi.
1919-cu il oktyabrın 1-dən Qarabağın erməni məktəbləri
üzrə xüsusi müfəttişlik yaradıldı və R.N.Şahnazarov müfəttiş
təyin edildi. Nazirlər Şurası Qarabağda yaşayan ermənilərin
mədəniyyət, xalq maarifi sahəsində öz müqəddəratını təyin
etməsi üçün şərait yaratmış,
bunu hüquqi cəhətdən
əsaslandıraraq 23 maddədən ibarət əsasnamə təsdiq etmişdi.
Əsasnamədə deyilirdi ki, Qarabağda olan erməni məktəbləri
Şuranın rəhbərliyi altında muxtariyyətə malikdirlər.
4. AXC-nin xarici siyasəti
VIII mühazirə
274
1918–1920-ci illərdə AXC-nin xarici siyasətinin əsas
məqsədi Azərbaycanın müstəqilliyinin gerçəkləşməsindən iba-
rət idi. Azərbaycan hökuməti Azərbaycanın müstəqilliyinin
tanınması və qorunub saxlanmasında Qərb ölkələrinin
himayəsini əldə etmək işinə birinci dərəcəli əhəmiyyət verirdi.
Azərbaycan hökumətinin üzvü Ə.M.Topçubaşov İstanbul,
Vyana, Berlinə, eləcə də Ermənistan və Gürcüstanın mər-
kəzlərinə səlahiyyətli səfir təyin edilmişdi.
Verilən mandata
görə Ə.M.Topçubaşov Azərbaycanın maraqları ilə bağlı geniş
səlahiyyətlərə malik idi. O, İstanbulda ikən Ukrayna, İran,
Rusiya, ABŞ, İtaliya, İsveç, Hollandiya, Ermənistanın rəsmi
nümayəndələri ilə görüşmüş, fikir mübadiləsi etmiş və onlara
memorandum təqdim etmişdi. Memorandumda Qafqazın
coğrafiyası, onun çar dövründə inzibati bölgüsü, regionun
demoqrafik vəziyyəti, Azərbaycan respublikasında
mövcud
vəziyyət, aparılan quruculuq işləri, erməni probleminin
mahiyyəti, mart soyqırımı, Qarabağ məsələsi barədə məlumat
verilir, Azərbaycan Respublikasının müstəqil yaşamağa haqqı
olduğu əsaslandırılırdı.
Osmanlı Türkiyəsi də Azərbaycanın müstəqilliyinin
tanınması üçün əlindən gələni əsirgiməyəcəyini bildirmişdi.
Lakin Mudros sazişindən sonra Osmanlı hökumətinin Azər-
baycana köməyi minimuma enmişdi. Türkiyə müttəfiqlərindən
asılı vəziyyətə düşmüşdü. Müttəfiqlər Osmanlının Azərbaycana
diplomatik nümayəndə təyin etməsinə pantürkizm kimi baxmış,
Osmanlı hökumətinə bunu qadağan etmişdi.
1918-ci ilin iyulunda Azərbaycanın İstanbuldakı nüma-
yəndə heyəti buradakı İran konsulluğuna AXC-nin yaranması
haqqında bəyannaməni təqdim etsə də, İran
konsulu Azərbaycan
adlı müstəqil dövləti tanımadığını bildirmişdi. İranın
narahatçılığını aradan qaldırmaq üçün Azərbaycan hökuməti
beynəlxalq sazişləri imzalayarkən Qafqaz Azərbaycanı
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
(1918 – 1920)
275
məfhumunu xüsusi ilə vurğulayırdu. 1919-cu il sentyabr ayında
İranın yeni xarici işlər naziri Firuz Mirzənin nümayəndə
heyətinin başçısı sifəti ilə Avropaya gəlməsindən sonra İran
heyətinin Azərbaycan istiqlalına münasibəti tam dəyişdi. Hətta
hər iki dövlət arasında siyasi və iqtisadi ittifaqın yaradılmasını
nəzərdə tutan sənəd də qəbul edildi.
Azərbycan hökuməti qonşu dövlətlərlə mehriban qon-
şuluq münasibətlərinin yaranmasına çalışır və mübahisəli
məsələlərin danışıqlar yolu ilə həll edilməsi tərəfdarı kimi çıxış
edirdi. Gürcüstandan fərqli olaraq Ermənistanla münasibətlər
çox çətin qurulurdu. Normal qonşuluq münasibətlərinin
yaranmasına ermənilərin torpaq əldə etmək hərisliyi,
törətdikləri vəhşiliklər mane olurdu.
Birinci dünya müharibəsindən
sonra qalib dövlətlər mü-
haribədən sonrakı dünyanın vacib məsələlərini həll etmək üçün
Parisdə sülh konfransının çağrılmasına qərar verdilər. Dekabrın
7-də Azərbaycan parlamentində Parisə getmək üçün seçilən
nümayəndə heyəti 1919-cu il yanvarın 20-də İstanbula gəldi.
Lakin burada Parisə yola düşmək üçün Fransa hökumətindən üç
ay yarım icazə gözləməli oldu. Yalnız aprelin 22-ə ingilislərin
köməyi ilə Parisə yola düşə bildilər və may ayında Parisə
çatdılar.
Mayın 28-də Azərbaycan nümayəndə heyəti ABŞ
prezidenti V.Vilsonla görüşə bildi. Vilsondan Azərbaycanın
istiqlaliyyətinin tanınması, Vilson prinsiplərinin Azərbaycana
aid edilməsi, Azərbaycanın Millətlər Liqasına qəbul olunması,
ABŞ-la Azərbaycan arasında diplomatik
və iqtisadi əlaqələrin
bərqərar edilməsi xahiş edilirdi. Lakin prezident Vilson sülh
konfransının dünyanın kiçik hissələrə parçalanmasının əleyhinə
olduğunu bildirmiş
və Azəpbaycan nümayəndələrinə
konfederasiya ideyasını müdafiə etməyi məsləhət görmüşdü.
Azərbaycan, Gürcüstan və Dağlılar respublikasının nümayəndə
heyətləri konfransın rəhbərlərinə göndərdikləri bütün