Azərbaycan 20-30-cu illərdə
303
Zaqatalaya toplaşaraq birgə fəaliyyət haqqında
qərar qəbul
etdilər.
1920-ci illərin sonlarında kəndli çıxışları Azərbacyanın
bir çox qəzalarını bürümüşdü. Belə ki, 1926-1929-cu illərdə
Qazax rayonunda antisovet hərəkat baş vermişdi. «Həqiqət
ordusu» adlı gizli təşkilat yaradılmışdı. Onun «Əzrayıl fırqəsi»
adlı terrorçu qrupu da fəaliyyət göstərirdi. Hərəkatın ictimai
bazası geniş idi. Ona varlı kəndlilərdən tutmuş yoxsullara qədər
kənd əhalisi, din xadimləri, müəllimlər, hətta sovet idarəsi
işçiləri də qoşulmuşdu. 1929-cu ilin baharında təşkilatın «Haqq
idarəsi» adlı rəhbər mərkəzi Qazaxda intibahnamələr yayaraq
bolşeviklərdən dinə qarşı mübarizədən
çəkinmək, camaata
ticarətlə məşğul olmaq hüququ vermək tələb olunmuşdu.
Təşkilatın məqsədi imperiyada vəziyyət gərginləşən zaman,
müharibə başlanarsa silahlı antisovet çıxışlar təşkil etmək,
bolşeviklərə qarşı terror aktları həyata keçirmək idi. Lakin bu
təşkilat tezliklə aşkara çıxarılıb ləğv edildi.
1930-cu ilin fevralında Naxçıvanın Keçili kəndində sovet
hökumətinə qarşı üsyan qalxdı. Tezliklə qonşu Badamlı,
Səlasuz, Tirkeş, Cəhri və b. kəndlərin əhalisi də üsyana
qoşuldu. Üsyançı dəstədə 200-dək adam birləşmişdi. Onlar
xaricdə olan Kəlbalı xanın dəstələri ilə birləşib Naxçıvanda
Sovet hökumətini devirmək istəyirdilər. Bolşeviklərin xalqa
zidd siyasətindən narazı olanların hamısı - varlılar, ortabablar,
hətta
yoxsullar, bəzi partiya və komsomol işçiləri belə üsyana
qoşulmuşdular. Sovet ordusunun Naxçıvandakı sərhəd dəstələri
və milis üsyanı yatıra bilmədi. Buraya ordunun xüsusi səhra
qoşun hissələri çağırıldı. Üsyançılar bir neçə həftə ordu və milis
hissələri ilə qəhrəmancasına döyüşdülər. Qeyri-bərabər
döyüşlərdə 100 nəfər üsyançı şəhid oldu və 120 nəfər həbs
edildi. Lakin hökumət qüvvələri üsyançı dəstələri tam məhv
edə bilmədi. 30-40 nəfər üsyançı dağlara çəkildi. Onlar camaatı
yenidən üsyana qaldırmaq istəyirdilər. 1931-ci ilin qışında onu
IX mühazirə
304
məhv etmək üçün hətta dağ artilleriyası da Sovet ordusuna
kömək edə bilməmişdi. Lakin 1932-ci ilin aprelinda üsyançı
dəstə Sarı dağın ətəyində mühasirəyə alındı və ələ keçdi.
Nuxada 1930-cu il aprelin 13-dən 16-dək
davam edən
kəndli üsyanı da hökumətin cəza dəstələri tərəfindən qan içində
boğuldu. Vətənpərvər qüvvələr xalqı təşkil edib mübarizəyə
qaldırmaq üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə edirdilər. Belə ki,
onlar ruhanilərlə birlikdə 1930-cu ilin martında Şamxor
(Şəmkir-red.) rayonunun Bitdili kəndində dini pərdə adı altında
sovet hakimiyyətindən narazı olan minlərlə adamı buraya
topladılar. Qorxuya düşən hökumətin cəza orqanları qocaya,
qadına, uşağa, şikəstə baxmadan buraya toplaşanlara divan
tutdu.
1920-ci illərdə işğalçılar Vətənimizdə müstəmləkə
siyasətini siyasi, iqtisadi və mənəvi sahələrdə qəddarcasına
tətbiq etməkdə idilər. Maraqlı idi ki, bu zaman onlar Sovet
Rusiyasına can-başla xidmət edən azərbaycanlılara qarşı da
bəzən amansızcasına davranırdılar. Azərbaycanı simasız-
laşdırmaq, xalqın müqavimət gücünü qırmaq siyasətini həyata
keçirməklə yadellilərin əlində alət rounu oynayan AK (b) P-nin
2-ci qurultayında deyilirdi: «... Müsəlmana etibar etmək olmaz,
o
ola bilsin ki, yaxşı kommunistdir, ancaq müsəlmandır, onun
qəlbində müsavat ruhu vardır».
Qeyd edək ki, bolşevik rejiminin bütün cəhdlərinə
baxmayaraq, xalq kütlələri içərisində milli azadlıq ideyalarını
onların qəlblərindən tam silib atmaq mümkün olmadı.
2. Respublikanın formal müstəqilliyinin sonu və ərazi
bütövlüyünə qəsdlər
Aprel çevrilişindən sonrakı ilk illərdə Sovet Rusiyasının
Azərbaycana münasibəti bərabərhüquqlu dövlətlərin münasibəti
Azərbaycan 20-30-cu illərdə
305
təsirini bağışlayırdı. Belə ki, 1920-ci ilin sentyabrında Bakıda –
müstəqil Azərbaycanın paytaxtında Şərq xalqlarının birinci
qurultayının keçirilməsi, 1920-ci il sentyabrın 30-da RSFSR ilə
Azərbaycan arasında Moskvada hərbi-iqtisadi ittifaq haqqında
müqavilənin bağlanması Azərbaycanı müstəqil dövlət kimi
səciyyələndirən addımlar idi. Bu addımlarda hansı məqsədlər
güdülürdü? Şərq aləmində kommunist ideyalarını yaymaq
məqsədi güdən Şərq xalqlarının I qurultayında qarşıya
qoyulmuş məqsədin mənasızlığı tez bir zamanda məlum oldu.
Şərqdə «dünya inqilabi» ideyalarının yayılması mənasız
görünən kimi, Azərbaycanın da müstəqillyi Rusiyanın
nəzərində mənasızlaşdı. Ermənistanda (1920-ci il noyabr) və
Gürcüstanda (1921-ci il fevral) Sovet hakimiyyətinin elan
edilməsi ilə müstəqillik oyunu sona çatdı.
Ortaya yeni bir ideya
Zaqafqaziya respublikalarını vahid bir dövlət çərçivəsində
birləşdirmək ideyası atıldı.
Bəzi yerli kommunistlərin müstəqil davranış meyllərinin
qarşısını alan vahid Zaqafqaziya idarəçilik orqanının
yaradılmasına sadiq rus canişini Orconikidze rəhbərlik edirdi.
Məsələ siyasi cəhətdən elə qoyulurdu ki, guya vahid
Zaqafqaziya yaratmaq ideyası yerli kommunistlərin öz arzu və
istəyidir. Əslində isə belə bir federasiyanın yaradılmasının
layihəsi Moskvada tərtib edilmişdi. V.İ.Lenin 28 noyabr 1921-
ci ildə «Zaqafqaziya federasiyasının yaradılması haqqında
təklifin layihəsi»ni yazmış və həmin sənəddə göstərmişdi ki,
«1. Zaqafqaziya respublikalarının federasiyası prinsipcə
tamamilə düzgün və hökmən yaradılmalı hesab edilsin; dərhal
əməli surətdə yaradıcılıq mənasında isə hələ vaxtı çatmamış
hesab edilsin, yəni onun müzakirə və təbliğ edilməsi,
habelə
aşağıdan sovetlər vasitəsilə keçirilməsi üçün müəyyən müddət
tələb olunur; 2. Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycan Mərkəzi
Komitələrinə (Qafqaz Bürosu vasitəsi ilə) təklif edilsin ki,
federasiya məsələsini daha geniş surətdə partiyanın, fəhlə və
IX mühazirə
306
kəndli kütlələrinin müzakirəsinə qoysunlar, federasiya uğrunda
ciddi təbliğat aparsınlar və onu hər bir respublikanın
sovetlər
qurultayları vasitəsilə keçirsinlər». Elə belə də oldu.
Bu yeni siyasi addımın xalqın istək və tələbi kimi qələmə
verilməsi təsadüfi deyildi. Çünki Gürcüstanda, Azərbaycanda
və Ermənistanda məsələnin mahiyyətini dərk edən və milli
hissləri daha güclü olan kommunistlər buna qarşı etiraz
səslərini qaldırırdılar. Lakin onlar «millətçi» möhürü ilə
damğalanır və sosializmin düşmənləri elan olunurdular.
Beləliklə, respublikada saysız-hesabsız yığıncaqlar
keçirildi. Qorxu altında keçirilən bu yığıncaqlarda əsas qərarlar
birmənalı oldu. Yəni xalq guya federasiya istəyir. Məsələn,
1921-ci il dekabrın 1-də AHİMŞ-nın plenumunun qəbul etdiyi
qətnamədə deyilirdi: «Azərbaycan proletariatı Zaqafqaziya
respublikalarının birləşdirilməsi ideyasını alqışlayır və inanır
ki, Zaqafqaziya federasiyasının təşkili işi bu yaxınlarda başa
çatdırılacaq və Zaqafqaziyanın inkişafında
yeni və parlaq bir
səhifə açacaqdır. Yaşasın vahid Zaqafqaziya! Yaşasın vahid
Zaqafqaziya proletariatı».
1921-ci il dekabrın 25-də toplanmış Qazax partiya
təşkilatının V Konfransının qəbul etdiyi qətnamədə deyilirdi:
«…Yalnız belə bir birləşmə yolu ilə biz qüvvələrimizi
birləşdirib Qafqazın dağılmış təsərrüfatını bərpa edə bilərik.
…Yaşasın RSFSR-in Sovet Qafqazı ilə sıx ittifaqı».
Azərbaycan kommunistləri, partiya, sovetlər, komsomol,
həmkarlar təşkilatları, bütün kütləvi informasiya vasitələri
Zaqafqaziya federasiyasının yaradılmasını canfəşanlıqla təbliğ
edir və bu məsələnin xalq kütlələrinin istəyi olduğu bildirilirdi.
IV Ümumazərbaycan Sovetlər qurultayında qeyd edildi ki,
Azərbaycanda
elə bir qəza, elə bir kənd olmamışdır ki, orada
bitərəf kütlələr – fəhlə və kəndlilər yığışıb Zaqafqaziya
federasiyasının yaradılması lehinə qətnamə qəbul etməsinlər.
Beləliklə, aşağıların istəyi adı altında Zaqafqaziya