Azərbaycan 20-30-cu illərdə
287
istiqamətindən ermənilər bolşeviklərlə birləşərək şəhərə hü-
cuma keçdilər. Ancaq onların hücumları dəf edildi.
Belə bir
vəziyyətdə bolşeviklər Gəncəyə M.Q.Yefremovun
komandanlığı ilə zirehli qatarlar qrupunu. P.V.Kurıvşkonun 18-
ci süvari diviziyasını, M.D.Velikanovun komandanlıq etdiyi
hərbi birləşmələri göndərdi.
Bolşeviklər Azərbaycanın istiqlal günü – mayın 28-də
üsyançılara divan tutmaq qərarına gəlmişdilər.
Səhər tezdən Şəmkir tərəfdən ciddi hücum olacağı
xəbərini alan C.Kazımbəyov, alman əsilli polkovnik Hauzen ilə
kəşfıyyatdan sonra vəziyyətin gərgin olduğunu görüb əsas
qüvvələri Qərb istiqamətlərinə cəmləşdirdi. Üsyançılar səhər
saat 8-də başlanan hücümu 22 pulemyot, 6 topun köməyi ilə dəf
edə bildilər. Saat 10-da növbəti həmlə başladı. Elə bu vaxt
ermənilərin yenə Yelenendorf istiqamətindən hücuma
keçdikləri barədə xəbər alındı.
Qərb cəbhəsindən Yelenendorf
mövqeyinə yardım göndərildikdən sonra ermənilər xeyli itki
verərək geri çəkildilər. Günortadan sonra şəhər bir neçə
istiqamətdən ağır toplardan atəşə tutuldu və şəhərin yarısı
artilleriya zərbəsindən dağılsa da üsyançıları məğlub edə
bilmədilər. General C.Şıxlinski bombardman zamanı
yaralandığından onun yerini əslən polyak olan Stankeviç
tutmuşdu.
Mayın 29-da XI Ordu şimal və şimal-qərb
istiqamətlərindən şəhərin ucqar məhəllələrinə girə bildi.
Əhalinin köməyi ilə üsyançılar həm bu, həm də cənub və
cənub-qərb istiqamətlərindəki həmlələri dəf etdilər.
Ayın 30-u nisbətən sakit şəraitdə keçdi. XI Orduya yenə
hərbi yardım gətirilmişdi. İndi onların ixtiyarında 5 atıcı, 6
süvari polk, 7 əlahiddə hərbi hissə, 57 top, 2 zirehli maşın, bir
neçə zirehli qatar var idi. Lakin hər tərəfdən mühasirəyə
alınmış Gəncəyə heç yerdən yardım gəlmədi, Qarabağdan və
Gürcüstandan isə heç bir xəbər yox idi.
Qarabağa göndərilən
IX mühazirə
288
zabitlər Gəncə-Yevlax yolunda qırmızı əsgərlər tərəfindən
saxlanılıb gülllənmişdilər. Gürcüstan isə Rusiya ilə müqavilə
imzalamışdı və bu xəbər üsyançılara mayın 28-i axşam çatdı.
Mayın 31-də XI Ordunun əsgərləri şimal istiqamətindən
şəhərə şıddətli hücuma keçdilər. Üsyançılar demək olar ki, hər
ev uğrunda mübarizə aparır, düşmən tərəf isə atəş gələn evləri
top mərmiləri ilə yerlə-yeksan edirdilər. Ermənilər daha da
fəallaşaraq dağıntı və tələfat törədir, fürsətdən istifadə edib
müsəlman əhalisini qırırdılar. Onlar
Ozan camesinə xeyli adam
dolduraraq yandırmışdılar.
Üsyançılar mərdliklə vuruşsa da mayın 31 -i axşama
yaxın şəhər XI Ordunun nəzarətinə keçdi.
C.Kazımbəyov başda olmaqla hərbçilərdən kiçik bir hissə
mühasirəni yararaq Bərdə istiqamətinə, oradan da Qarabağın
içərilərinə irəliləyərək Nuru paşanın hərbi birləşmələrinə
qoşuldu.
Yadelli işğalçılara qarşı üsyanda Azərbaycanın görkəmli
alimi Firudin bəy Köçərli, o cümlədən qadın, qoca, uşaq, habelə
minlərlə vətənpərvər şəhid oldular. Ələ keçmiş üsyançılara və
yerli dinc sakinlərə divan tutuldu. Bu işdə Daxili İşlər
Komissarı, habelə Hərbi İnqilab
Komitəsinin Gəncə üzrə
fövqəladə komissarı Həmid Sultanov xüsusi qəddarlığı ilə
fərqləndi. Gəncədəki «xidmətlərinə» görə M.Q.Yefremov
“Qırmızı Bayraq” ordeni ilə təltif edildi.
Bir qədər sonra Vətənimizdə işğalçı rejimi amansızlıqla
bərqərar etməkdə göstərdiyi xidmətə görə, Azərbaycan SSR
Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi tərəfindən ikinci dəfə «Qırmızı
bayraq» ordeninə layiq görüldü. Azərbaycan SSR adından ona
qiymətli daş-qaşla bəzədilmiş qılınc bağışlandı.
Gəncə üsyanı və sonrakı «təmizləmə» vaxtı 13 min
nəfərdən çox vətənpərvər şəhid oldu. Üsyan yatırıldıqdan sonra
başlanan repressiyada 6 general, 6 polkovnik, 3 mayor və 7
kapitan qətlə yetirildi, ümumi sayı 76 nəfərə çatan hərbçi
Azərbaycan 20-30-cu illərdə
289
Narginə aparılaraq orada güllələndi. Düşmən də 8500 nəfərdən
çox itki vermişdi. Üsyan yatırıldıqdan sonra ermənilər rus
əsgərləri ilə birlikdə qan içinda inləyən şəhəri 3
gün qarət
etdilər. Əslində yeni sovet rejiminin XI Qırmızı Ordunun
köməyi ilə Gəncə əhalisinə son dərəcə qəddarcasına divan
tutmaqda məqsədi Azərbaycan əhalisinə sovet hakimiyyətini
qəbul etməyənlərin aqibətinin necə olacağı barədə dərs vermək
və xalqın azadlıq uğrunda mübarizə ruhunu qırmaq idi.
Qeyd edək ki, Gəncə silahlı üsyanı başlayana qədər
Qarabağda XI Qırmızı Ordu hissələri ilə Azərbaycan ordusunun
əsgərləri arasında bir neçə lokal toqquşmalar baş vermişdi. Hələ
mayın 21-də Tərtərdə yerləşən 32-ci piyada diviziyasının 282-
ci alayının yerinə yeni gələn Qırmızı Ordu hissələrinə verən
zaman özləri ilə bərabər 3-cü süvari Şəki alayının (Milli ordu)
atlarını da aparmağa cəhd etdikdə əsgərlər silahlı müqavimət
göstərmişdilər, əks tərəf öz növbəsində top atəşləri ilə cavab
verdikdə Şəki suvariləri hücuma keçərək 282-ci alayın
əsgərlərinin demək olar ki, hamısını qırmışdılar. Yeni hərbi
birləşmələrlə Tərtərə gələn Çingiz İldırım və Dadaş
Bünyadzadə
həlak olanların
dəfn mərasimində
«müsavatçılardan intiqam alacaqlarını» bildirmişdilər.
Həqiqətən hadisənin ertəsi gün Tərtər əhalisinə divan tutuldu.
Şəki alayını tələyə salmaq məqsədilə XI Ordunun
Yevlaxdakı komandanlığı ona Bərdədən Yevlax istiqamətinə
hərəkət etmək əmri verdi. Süvarilər Yevlaxa hərəkətdə ikən
Gəncə üsyanı barədə xəbərlər eşitdilər. Bu xəbəri
dəqiqləşdirmək üçün Yevlaxa yola düşən alayın komandanı
Ehsan xan Naxçıvanski onu müşayiət edən bir neçə hərbçi ilə
birlikdə XI Ordu qərargahına gətirilərək dərhal güllələndi. Əs-
gərlərin əksəriyyəti isə evlərinə getmək qərarına gəldilər.
Ancaq 28 nəfər əsgər, 4 nəfər zabit axıradək döyüşmək üçün
Qarabağa tərəf hərəkət etdilər. Bu
hadisə xalq içərisində və
tarixi ədəbiyyatda «32-lərin dastanı» kimi qalmışdır. Onlar
IX mühazirə
290
Bərdənin sağ sahilinə keçərək sayı 1200-1500-ə yaxın olan
yerli partizanlarla birləşdilər. «32»lər partizanları səfərbərliyə
alaraq Bərdənin sağ sahilindəki qüvvələri şəhərin kənarına
sıxışdırıb, Qarabağa hərəkət üçün ciddi strateji əhəmiyyət kəsb
edən bu mövqeni bir həftəyə qədər nəzarət altında saxlaya
bildilər. Üsyançılar XI Ordu hissələri ilə üç gün qanlı döyüşlər
apardıqdan sonra məğlub oldular.
Milli Ordunun 6 minə qədər əsgər və zabit heyəti - Nuxa,
Cavanşir, Ağdam, Tərtər süvari alayları, habelə Bakı piyada
alayı və iki topçu divizionu Qarabağ bölgələrinə nəzarət edirdi.
Qırmızı ordunun iki diviziyasına bu milli ordu hissələrini
tərksilah etmək tapşırılmışdı. İyunun 5-də Tərtərdə, Ağdamda
və Şuşada istilaçılara qarşı üsyanlar baş verdi. Tərtər
üsyançıları rus ordusunun böyük bir alayını darmadağın etdilər.
Ağdamda da ruslar böyük təlafat verdilər. Yuxarı Qarabağda
daşnaklar rus ordusu ilə əlbir hərəkət edirdilər. Onlar
vəziyyətdən istifadə edib əzəli Azərbaycan torpağı olan
Qarabağı ələ keçirmək istəyirdilər. Şuşa əhalisini üsyana
qaldıran səbəblərdən biri də bu idi.
Bu zaman Şimali və Cənubi Qafqazda Qırmızı
imperiyaya qarşı mübarizə aparan
qüvvələri birləşdirməyə
cəhdlər göstərilirdi. Dağıstandan bir qrup türk zabiti və əsgəri
general Nuru paşanın rəhbərliyi ilə Şuşaya üsyan etmiş xalqa
köməyə gəldi. Üsyançılar Qarabağda sovet hökumətini devirib
Qarabağ inqilab komitəsinin üzvlərini həbs etdilər. Nuru paşa
Qarabağın hakimi elan edildi. Onun ətrafında Azərbaycan
ordusunun zabitlərindən Zeynalov, Səfiyev, sabiq pristav
Kərimbəy Qalabəyov və başqaları var idi. İyunun 6-da yeni
hakimin sərəncamı ilə Şuşa İnqilab
Komitəsinin sədri
B.Vəliyev, Türkiyə kommunisti Süleyman Nuru, qırmızı molla
ləqəbli C.Hüseynov güllələndilər. Ancaq XI Ordunun əlavə
kömək almış hissələri ermənilərin yaxından iştirakı ilə azadlıq
uğrunda mübarizəyə qalxmış əliyalın əhalini qırmağa başladı.