Azərbaycan 20-30-cu illərdə
295
yaranmış şəraitə uyğun olaraq Müsavat öz taktikasını qismən
dəyişərək ehtiyatlı hərəkətə keçir. Bu dövrdə partiya Türkiyədə
M.Ə.Rəsulzadə, İranda M.B.Məmmədzadə ilə əlaqə yaratmaq,
mükəmməl strukturlara malik milli hərbi təşkilatlar yaratmaq,
maarifçilik, millətçilik tərbiyəsinin təşkili, əlifba islahatına
mane olmaq yönündə iş, sovetlərin zəiflətməyə çalışdığı
türkçülük şüurunu gücləndirmək, türk dünyasının fərqli
əlifbalarla parçalanmasının qarşısını almaq, dövlət aparatının
daxildən sarsıdılması, hakimiyyəti ələ keçirməyə hazırlıq,
bunun üçün üzvlərini və tərəfdarlarını gizli yollarla Kommunist
Partiyasının, eləcə də dövlət aparatının içərilərinə yeritmək
sahəsində iş aparmışdılar.
Üçüncü mərhələ – 1926-1931-ci illəri əhatə edir. Bu
illərdə partiya Müsavatın Xarici Bürosu ilə əlaqə, informasiya
mübadiləsi, tövsiyyə və tapşırıqlar alınması, gənclərlə ideya-
siyasi işi gücləndirmək, milli ruhu yaşatmaq, sovetləşmənin
mahiyyətini açmaq, təşkilata yeni üzvlər cəlb etmək, ordu
hissələrində təbliğat aparmaq, Azərbaycan mühacirlərinin dərc
etdikləri qəzet və jurnalları gətirib yaymaq, sovet hökumətinin
siyasətindən narazı olub silaha sarılanlara kömək etmək,
onların belə cəhdlərinin genişləndirilməsi və əlaqələndirilməsi
sahəsində iş görmüşdür.
Dördüncü mərhələ – 1932-ci ildən II dünya müharibəsinin
başlanmasına qədərki dövrü əhatə edir. Bu mərhələdə
Müsavatçılar 1930-1931-ci illərdə tam dağıdılmayan
təşkilatların (məsələn, «Gənc türkçülər Birliyi»), dərnəklərin
ətrafında qruplaşaraq Xarici Büro ilə əlaqə saxlayır, tapşırıqlar
və tövsiyələr alıb, ona uyğun hərəkət edir, müstəqillik,
türkçülük ideyaları, istiqlaliyyət fıkrinin ölməməsi yönündə iş
aparır, «sovet mədəniyyəti», - proletkultçuluq əleyhinə təbliğati
iş aparır, ədəbiyyat və incəsənət adamları, müəllimlər,
bütövlükdə ziyalılar uğrunda mübarizə aparırdılar.
1920-1923-cü illərdə gizli Müsavatın demək olar ki,
IX mühazirə
296
Azərbaycanın bütün qəzalarında təşkilatları və özəkləri
yaradılıb onlarla MK-nin əlaqəsi qurulmuş, hərbçi zabitlər
arasında özəklər formalaşdırılmışdı. Partiya bu illərdə bir
tərəfdən silahlı çıxışlar, üsyanlar təşkil edirdisə, digər tərəfdən
azadlıq, müstəqillik, millətçilik və respublikaçılıq istiqamətində
təbliğat işləri aparırdı. Onlar sovet rejiminin iqtisadi, maarif və
s. sahələrdə həyata keçirdiyi islahatların, müstəmləkə xarakteri
daşıdığını, yaratdıqları idarəetmə formasının bu
müstəmləkəçiliyi möhkəmləndirməsinə xidmət etdiyini əhaliyə
izah edirdilər. Bu cəhətdən Müsavatın 1923-cü ilin aprel ayının
27-də xalqın içərisində yaydığı Bəyannamə çox xarakterikdir.
Orada deyilir: «Vətəndaşlar! Millətdaşlar!... Üç il bundan əvvəl
rus ordusu «inqilab» və «kommunizm» şüarıyla vətənimizə
soxulmuşdur. Onlar yerli Azərbaycan türklərindən yaratdıqları
ajanların yardımı ilə məmləkətə girmişdir. Bu gün hər kəsə
aydın və açıqdır ki, 27 aprel faciəsi kommunistlərin hər yerdə
bağırdıqları kimi Azərbaycan köylü və işçilərinin inqilabı deyil,
sadə Rusiya ordusunun vəhşicə istilasıdır. Yüz il bundan əvvəl
çarlıq Rusiyası eyni vəhşiliklə Azərbaycanı zəbt etmişdi. O
zaman Azərbaycan türk xalqı Sisiyanovların kirli çəkmələri
altında inləyirdi.
27 aprel faciəsi ilə Azərbaycan ikinci dəfə olaraq Rusiya
ordusunun yeni Sisiyanovu olan Orcanikidzenin idarəsi altına
girdi. Nəticə hər iki halda eyni idi. O zaman Azərbaycan türk
xalqının rəyi və iradəsi qanlara qərq edilirdi. Bu dəfə isə
müqəddəs istiqlal haqqından
əl çəkmək istəməyən
Azərbaycanın dəyərli övladları Gəncə, Qarabağ, Zaqatala,
Şamaxı, Göyçay, Cavad və başqa qəzalarda on minlərlə
qurşuna düzülür... O dəfə bütün Qafqazyanın mütləq hakimi
Vorontsov-Daşkov idi. Bu gün isə bütün Şimali-Cənubi Qaf-
qaziya, yeni Vorontsov-Daşkovun (Orcanikidze və Kirovun)
əsiridir. Bütün sərvətimiz Rusiyaya axır. Qəzalarda kommunist
fırqəsinin hücrələri birər jandarm vəzifəsini yapır və xalqın
Azərbaycan 20-30-cu illərdə
297
başına hər kiçik fürsətdən istifadə ilə minbir bəla açır...
Bilirsinizmi ki, 27 aprel faciəsindən sonra nə qədər oxu-
muşlarımız, çalışanlarımız, gənclərimiz, zabit və əsgərlərimiz,
köylü və işçilərimiz Xəzər dalğalarına qurban olmuşlar...
Nikolay Rusiyası ilə Lenin Rusiyası arasında fərq yalnız
bundadır ki, o zaman cahangirlik siyasəti başçısının adı
Nikolay, indiki cahangirlik siyasətinin başçısı isə Lenindir. O
zamanki zəncirlərin rəngi qara, indiki zəncirlərin rəngi isə
qırmızıdır...
İndiki «Şuralar hökuməti» Azərbaycan türk xalqını təmsil
edirmi? Buradakıların yüzdə yetmişi yabançılardan ibarət
deyilmi?...Oradakıların yalnız yüzdə otuzu türk və müsəlmandır
ki, onlar da çoxluqca Azərbaycan türk xalqı ilə əsla əlaqədar
olmayan, vicdanlarını, namuslarını, vətən və millətlərini
Rusiyaya satmış alçaqlardan ibarətdir...
Rusiya Azərbaycanın Muğan çöllərinə yüz minlərlə rus
köylüsünü doldurub yurdumuzu hər zaman üçün rus ölkəsi
halına gətirmək istəyir... Yurdun paytaxtı Bakı, Moskvadan izin
almadan bir pud neftə belə sahib olmayır... Neft Moskvada
daha ucuz fıyatla satılmaqdadır...
Ey türk xalqı! Səni hüriyyətə qovuşduracaq və bəxtiyar
yaşadacaq qanlı mücadiləyə, bütün qüvvənlə hazırlaş. Səni bu
mücadilə qurtaracaqdır... Azərbaycan istiqlalını bir dəfə
qurdun, ikinci dəfə də qurmaq bacarığına maliksən! Düşmənini
tanı, mili intihabını yüksəlt, haqq səninlədir! Yaşasın
Azərbaycan İstiqlalı! Yaşasın üç rəngli bayrağımız! Məhv
olsun rus cahangirliyi!».
Sosialist fraksiyasına daxil olan «xalqçı sosialist fırqəsi»
bolşevik platformasını qəbul edərək üzvlərini məsul vəzifələrə
yerləşdirdi. Ancaq 1922-ci ilin sonlarında bu partiyanın
rəhbərləri A.Səfıkürdski, R.Qaraşarlı, C.Hacınski, R.Şabanov,
K.Feyzullayev, X.Şahverdiyev və digər 26 nəfər Azərbaycan
SSR Ali İnqilabi Tribunalının «eser partiyasının Zaqafqaziya
IX mühazirə
298
təşkilatının işi» adlı ittihamlarla mühakimə olunub müxtəlif
müddətli həbs cəzası aldılar.
Azərbaycanın şimal bölgəsində müəyyən nüfuzu olan
«Əhrar» partiyası sovet hakimiyyətinin ilk günlərində özünü
buraxmaq haqqında qərar çıxardı. Ancaq bir ildən sonra düzgün
mövqe tutmadıqlarını anlayıb onun üzvləri rəsmən Müsavat
partiyasına daxil oldular.
İttihadçılar da digər partiyalar kimi ilk günlər özlərini
buraxaraq bolşevik platformasına keçdiklərini bəyan etmişdilər.
İttihad partiyasının buraxılması haqqında aktda deyilirdi:
«Burjua «azadlıq» çərçivəsində Müsavatla açıq mübarizə
aparan «İttihad» hesab edir ki, Qırmızı Sovet hissələrinin
Azərbaycana gəlməsi müsavatçılarla mübarizədə müsbət həllini
tapır. Və öz məqsədinə çatmış İttihad səhnədən gedir. Bu
məsələdən bəhs edərkən Ə.Qarayev yazırdı: «Bir-birlərinin
ardınca başlarını aşağı salaraq menşeviklər, əhrarçılar,
bundçular və ittihadçılaın MK-larından gəlib petisiya təqdim
edirlər: biz öz partiyalarımızı ləğv etdik, xahiş edirik bizi
kommunist partiyasının sıralarına daxil edin». Ancaq 1920-ci
ilin sonlarında səhv etdiyini başa düşən İttihad, gizli fəaliyyətə
keçərək antisovet bir partiya kimi fəaliyyət göstərməyə başladı.
«Vətən və ya ölüm», «Mərkəzi İttihad» və «Quranın əmin-
amanlığı» adlı üç müstəqil qrupa bölünən partiya Azərbaycanın
qəzalarındakı təşkilatlarını gizli mübarizə şəraitinə keçirmiş,
eyni zamanda Dağıstan və İranla əlaqələr yarada bilmişdilər.
İttihad 1920-ci ilin axırlarında Zəngəzur və Lənkəran
üsyançılarının, həmçinin Dağıstanda İmam Qotsinski və
Əlixanovun başçılıq etdiyi üsyançıların köməyi ilə
Azərbaycanda silahlı üsyan yolu ilə sovet hökumətini devirmək
üçün fəaliyyətə keçmişdi. Lakin üsyanı qabaqlayan Xüsusi
Şöbə İttihadın sədri Qarabəy Qarabəyov da daxil olmaqla
partiya rəhbərliyinin və fəallarının 155 nəfərini həbs etdi.
Onların dörd nəfəri Moskvanın Butırka həbsxanasına
Dostları ilə paylaş: |