Azərbaycan 20-30-cu illərdə
307
federasiyasının yaradılması yolunda ilk addım 1921-ci ilin
aprelində atıldı. Belə ki, Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan
dəmir yol idarəçiliyinin, iyulda isə Xarici Ticarət orqanlarının
birləşdirilməsi haqqında saziş imzalandı.
1921-ci il noyabrın əvvəllərində RK(b)P Qafqaz bürosu
Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan arasında federativ
ittifaqın yaradılması təklifini irəli sürdü, həmin ayın axırında
RK(b)P MK-nın Siyasi bürosu Zaqafqaziya federasiyasının
yaranması haqqında qətnamə qəbul edildi. AK(b)P-na rəhbərlik
edən S.M.Kirov Zaqafqaziya federasiyası ideyasını inadla
müdafiə edir və bu ideyanı əzmlə həyata keçirirdi.
1922-ci ilin fevralında Zaqafqaziya partiya təşkilatlarının
I qurultayı çağırıldı. Fevralın 23-də Orconikidze Zaqafqaziya
ölkə komitəsinin birinci katibi seçildi. Zaqafqaziya ölkə
Komitəsinin Rəyasət heyətinə Orconikidze, Kirov, Oraxelaşvili
üzv, Myasnikov isə namizəd seçildi. Elə ilk tərkibdən ölkə
komitəsinin əsil mahiyyəti özünü büruzə verdi. Zaqafqaziya
Ölkə Komitəsinin 1922-ci il aprel plenumu rəyasət heyətinin
tərkibinin sayını 5 nəfərə qaldırdı. Myasnikov və Maxaradze
rəyasət heyətinin üzvü, Yaqubov isə namizəd seçildi. Yalnız
iyun ayında Nərimanov rəyasət heyətinin tərkibinə daxil edildi.
1922-ci il martın 12-də üç respublikanın Mərkəzi
Komitələrinin səlahiyyətli konfransı hazırlanmış ittifaq
müqaviləsini təsdiq etdi.
1922-ci il aprelin 28-də öz işinə başlamış II Ümum-
azərbaycan Sovetlər qurultayı Azərbaycan zəhmətkeşləri
adından Zaqafqaziya respublikalarının federativ dövlət
ittifaqında birləşməsini bəyəndi.
1922-ci il dekabrın 4-13 arasında keçirilmiş I Zaqafqaziya
Sovetlər qurultayı – Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist
respublikası təşkil etmək haqqında qərar qəbul etdi. Qurultayda
Ali qanunvericilik orqanı – Zaqafqaziya Mərkəzi İcraiyyə
Komitəsi seçildi.
IX mühazirə
308
AK(b)P-nın V qurultayında (1923-cü il mart) S.M.Kirov
və digər partiya liderləri tərəfindən Zaqafqaziya federasiyasının
yaradılmasının əsil bolşevik mahiyyəti açıqlandı: «Bizim siyasi
və iqtisadi şəraitimiz elə deyildir ki, biz hər bir millətə imkan
verək ki, tam ayrılsın. Bizim milli münasibətlər tarixi sizin
yaxşı yadınızdadır. 1917-ci ildə kommunistlər hakimiyyətə
gələn zaman çar imperiyası necə oldu – o tam dağıldı. Nəinki
hər bir millət ayrıldı və onlar hətta özlərini siyasi cəhətdən
dövlət elan etdilər. Bu ilk anlar idi ki, biz elan etmişdik hər bir
millət ayrıla bilər. Hamı özünü azad və müstəqil hiss etdi, hər
bir icma necə deyərlər özünü dövlət kimi hiss etdi. … Sosialist
respublikaları birləşməlidir. O, bir mərkəzdən idarə
olunmalıdır. Ordu, ordunun gücü və rəhbərliyi bir mərkəzdən
almalıdır. … Zaqafqaziya federasiyasının yaranmasını bizim bir
illik mövcudluğumuzun ən başlıca siyasi anı hesab etmək olar».
Şərhə ehtiyac yoxdur.
Digər sovet respublikalarının münasibətlərini
formalaşdırmaq məqsədilə 1922-ci il avqustunda PK(b)P MK
tərəfindən İ.Stalinin başçılığı ilə xüsusi komissiya yaradıldı.
Stalinin «muxtariyyatlaşdırma» planı daha çevik planla –
bərabərhüquqlu respublikalar ittifaqı planı ilə əvəz edildi.
1922-ci il dekabrın 30-da Moskvada açılan SSRİ I
Sovetlər qurultayı SSRİ-nin təşkili haqqında bəyannaməni və
müqaviləni təsdiq etdi. Qurultay Sovet dövlətinin ali orqanı –
SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsini seçdi.
1923-cü il yanvarın 2-də keçirilən SSRİ MİK-nin birinci
sessiyası MİK-nin rəyasət heyətini və sədrlərini seçdi.
Azərbaycan respublikasından bura N.Nərimanov seçildi.
Bununla da Sovet Rusiyasının Azərbaycanda yeritdiyi siyasətin
«əl-ayağına dolaşan» N.Nərimanov respublikadan
uzaqlaşdırıldı və sovet dövründəki formal müstəqilliyinə son
qoyuldu.
O dövrün sənədlərində Zaqafqaziya federasiyasının
Azərbaycan 20-30-cu illərdə
309
yaradılmasını ən çox iqtisadi amillə bağlayır, məsələnin əsil
mahiyyəti gizlədilməyə cəhd edilirdi. Məsələn, PK(b)P Qafqaz
bürosunun 1921-ci il noyabrında keçirilən plenumunun
qətnaməsində deyilirdi: «… Üç respublikada çoxlu xalq
komissarlıqları və müəssisələrinin mövcud olması böyük qüvvə
və vəsaitin sərf edilməsinə səbəb olur və bu bir çox orqanların
işində lazımsız paralellik yaradır. Buna görə də, dövlət
həyatının başlıca və vacib sahələrində ümumi qüvvə ilə inzibati
idarəçilik etmək sovet işini məhsuldar edir və qüvvətləndirir».
Yaxud, 1921-ci il dekabrın 2-də Bakı Sovetinin iclasında
deyilirdi ki, Zaqafqaziya respublikalarında, onların hər birində
15 komissarlıq olmaqla 45 komissarlıq vardır. Bu
Zaqafqaziyanın büdcəsini ağırlaşdırır, çətinləşdirir və başqa bir
sahədə istifadə edilməsi mümkün olan bir çox məsul işçiləri
zəruri olan işdən ayırır.
Əlbəttə, bütün bunlar bolşevik təbliğatı idi, əsil həqiqətdə
isə Azərbaycanın bütün hüquqları əlindən alınmışdı. Belə ki,
xarici işlər, hərbi-dəniz, yol-rabitə, poçt və teleqraf, maliyyə,
xarici ticarət, ərzaq və neft komissarlıqları ləğv edilib, onların
funksiyaları ZSFSR və SSRİ-nin müvafiq xalq
komissarlıqlarına verilmişdi. 1921-ci ildə I Ümumazərbaycan
Sovetlər qurultayında qəbul edilmiş Azərbaycan Konstitusiyası
əsasında yaradılmış 17 xalq komissarlığı saxlanılmışdı.
Elə bu vaxtlar N.Nərimanov V.İ.Leninə yazırdı: «Əziz
Vladimir İliç, görəsən «Müstəqil Azərbaycan» sözü sizin
ağzınızdan çıxmayıbmı? … Çoxmilyonlu xalqın hüquq və
hissləri ilə zarafat etmək olmaz».
Lakin bu zarafat deyil, Rusiya imperyasını bərpa etmək
yolunda həyata keçirilən siyasətin real təcəssümu idi. Məhz bu
siyasətlə nəinki Azərbaycanın müstəqilliyi əlindən alındı, hətta
onun ərazi bütövlüyünə də qəsd edildi.
Azərbaycanın bolşevikləşməsindən sonra Qarabağa, Nax-
çıvana, Zəngəzura və b. bölgələrə erməni təcavüzü davam
IX mühazirə
310
edirdi.
Əslində Azərbaycan ərazisi Sovet Rusiyası tərəfindən
hərraca çıxarılmışdı. 1920-ci il avqustun 18-də Şuşada Zən-
gəzur qəza və sahə İnqilab Komitələrinin fəal iştirakı ilə
Zəngəzur və Qarabağ nümayəndələrinin qurultayı keçirildi. Bu
qurultayda sovetlərin təkidi və təklifi ilə gələcəkdə ermənilərin
bu torpaqları daha asan yolla ələ keçirə bilmələri üçün
Zəngəzur iki hissəyə – Bərgüşad (Aşağı Zəngəzur) və Gorus
(Yuxarı Zəngəzur) rayonlarına parçalandı. Beləliklə, Yuxarı
Zəngəzurun Azərbaycandan ayrılmasının əsası qoyuldu.
Bununla da Sovet Rusiyası Ermənistan və Azərbaycan arasında
mübahisəli məsələlərin həllindən Azərbaycanı kənarlaşdırdı,
onu təmsil etməyi öz üzərinə götürdü. Sovet Rusiyası ilə
Ermənistan Respublikası arasında sülh müqaviləsi layihəsi
hazırlanarkən Azərbaycanın hüquqları pozulmuş, Zəngəzur və
Naxçıvanın Ermənistana verilməsi planlaşdırılmışdı.
1920-ci ilin yayında Azərbaycanın siyasi vəziyyətinin
mürəkkəbliyindən istifadə edən Ermənistan hökuməti təcavüzü
gücləndiridi. İyulun axırlarında erməni hərbi hissələri
Zəngibasarı dağıtdı və Naxçıvana doğru irəlilədi. Lakin türk
qoşunu tərəfindən Naxçıvanın nəzarət altına alınması
ermənilərin qabağında sipər oldu. İyunun 6-da XI Ordu
hissələri Zəngəzur istiqamətində hücuma keçən erməni
qoşunlarının qarşısını aldı. Lakin iyulun axırları – avqustun
əvvəllərində Ermənistanda məğlub olmuş üsyançıları təqib
etmək bəhanəsi altında Ermənistan qoşunları Zəngəzura
yenidən hücum etdi və Zəngəzurun böyük bir hissəsini zəbt
etdi. Bu vaxtlar Azərbaycanda baş verən üsyanlar işğalçı XI
Orduda elə hiddət yaratmışdı ki, onlar ermənilərin Azərbaycan
sərhəddinə təcavüzünə və onların törətdiyi cinayətlərə biganə
qalırdı. Səbəb də məlum idi. Ermənilər tərəfindən azərbay-
canlılar nə qədər çox sıxışdırılsa, yerli əhalinin XI Orduya itaəti
bir o qədər artardı. Həmçinin Sovet Rusiyasını o torpaqların
Dostları ilə paylaş: |