Azərbaycan 20-30-cu illərdə
315
Bladimir İliç, görəsən «Müstəqil Azərbaycan»
sözü sizin
ağzınızdan çıxmamışdırmı?
… Bütün vaxtlar Denikini müdafiə edən Ermənistan
müstəqillik, əlavə olaraq ərazi alır. İkili siyasət yeridən Gür-
cüstan müstəqillik qazanır. Sovet Rusiyasına ilk meyl edən
Azərbaycan isə həm müstəqilliyini, həm də ərazisini itirir.
Çoxmilyonlu xalqın hüquq və hissləri ilə zarafat etmək olmaz.
… Mən qəti bildirirəm: Əgər bizim fikirlərimizə
əhəmiyyət verməsəniz biz geri çağırılmağımız haqqında məsələ
qaldıracağıq.
… Mən sizin diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm ki, əgər
mərkəz qısa müddətdə daşnak kommunistlərinin iyrəncliyinə
son qoymasa bütün müsəlman şərqi bizdən üz döndərəcəkdir».
Bu sətirlər bolşevik ideyalarının
toruna düşmüş Azərbay-
can rəhbərinin fəryadı idi. Lakin istefa vermək imkanı olmayan
N.Nərimanov Moskvanı Şərqin ondan üz döndərməsi ilə
hədələsə də, heç bir nəticə əldə edə bilmədi.
1921-ci il iyulun 5-də MK-nın Qafqaz bürosunun
plenumu PK(b)P MK-nın rəyini nəzərə alaraq aşağıdakı qərarı
qəbul etdi: «Müsəlmanlarla ermənilər arasında milli barışığın
zəruriliyi, yuxarı və aşağı Qarabağın iqtisadi əlaqəsi əsas
götürülərək Dağlıq Qarabağ Azərbaycan SSR-in hüdudlarında
saxlanılsın; ona inzibati mərkəzi muxtar vilayətin tərkibindəki
Şuşa şəhəri olmaqla, geniş vilayət müxtariyyatı verilsin».
1921-ci il sentyabr ayında AK(b)P MK-nın Təşkilat və
Siyasi Bürosunun iclasında Qafqaz Bürosundan Dağlıq
Qarabağa geniş vilayət Muxtariyyatı verilməsi haqqında məlum
qərarına yenidən baxılmasını xahiş edən qətnamə qəbul edildi.
1921-ci ilin oktyabrında Qarabağın məsul işçilərinin
konfransının qəbul
etdiyi qərarda deyilirdi ki, Dağlıq Qarabağa
ayrıca vilayət Muxtariyyatının verilməsi məqsədəuyğun hesab
edilməsin.
Lakin respublikanın bu məsələdə fikri mərkəz üçün
IX mühazirə
316
həlledici deyildi.
PK(b)P MK-nın Zaqafqaziya ölkə komitəsinin 1923-cü il
iyunun 23-27-də keçirilmiş plenumu Q.Orconikidzenin təzyiqi
ilə ultimatum formasında bir aylıq müddət ərzində Dağlıq
Qarabağa vilayət muxtariyyatının verilməsi barədə AK(b)P
MK-ya tapşırıq verdi. Həmin qərarı yerinə yetirməyə məcbur
olan Azərbaycan MİK 1923-cü il iyulun 7-də Azərbaycan SSR-
in tərkibində mərkəzi Xankəndi olmaq şərti ilə «Dağlıq
Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılması haqqında» dekret
verdi. Lakin ermənilər 1923-cü il 10 avqust tarixli fərmanla bu
qədim Azərbaycan şəhərinə xalqımızın
qəddar düşməni olan
Şaumyanın şərəfinə Stepanakert adını verdilər (1991-ci il
noyabrın 26-da Azərbaycan Milli Məclisi bu qərarı ləğv etdi və
yaşayış məntəqəsinə əvvəlki adı verildi).
Qarabağın dağlıq hissəsinə muxtariyyat statusunun
verilməsi Azərbaycan tərəfindən bu torpaqların ermənilərə
məxsus olmasının qismən də olsa etirafı idi. Bu isə Ermənistana
və onun himayədarlarına gələcək siyasi oyunlar üçün bir
«əlyeri» qoymaq idi. Əslində elə belə də oldu.
Sovetlər İmperiyasının yaranmasında istifadə edilən
Qarabağ oyunundan bu imperiyanın dağılması ərəfəsində və
sonralar da məharətlə istifadə edildi. Belə ki,
Rusiya hərbi
qüvvələrinin köməyi ilə Ermənistan silahlı qüvvələri 1992-ci
ilin əvvəllərində Dağlıq Qarabağdakı azərbaycanlıları
yaşadıqları sonuncu yaşayış məntəqəsini tərk etməyə məcbur
etdi. Rusiyanın hərbi qüvvələrinə və Qərb himayədarlarına
arxalanan ermənilər Azərbaycanın 20 faiz torpağını işğal etdi
və bir milyon insan öz vətənində qaçqına çevrildi. Dünyanın
gözü qabağında baş verən bu hadisəyə çox təəssüf ki, böyük
dövlətlər susur. Nəinki susurlar, hətta bu hadisədən
Azərbaycana qarşı «məkrli niyyətlərini» həyata keçirilməsi
üçün yararlanmağa çalışırlar.
Azərbaycan 20-30-cu illərdə
317
3. Azərbaycanda sənayeləşdirmə və kollektivləşdirmə
siyasətinin həyata keçirilməsi
Yeni iqtisadi siyasətə keçid (1921-ci il)
nəticəsində ölkə
və respublika daxilində nisbi və iqtisadi sabitlik əldə edildi.
Nəticədə, bolşevik istəyinə uyğun olmayan iqtisadi və siyasi
proseslər başlandı. Sovet hakimiyyəti əsas diqqətini
iqtisadiyyatın tənzimlənməsində inzibati üsulların
gücləndirilməsinə yönəltdi.
ÜİK(b)P-nin XIV qurultayında (1925-ci il) Yeni iqtisadi
siyasət prinsiplərini möhkəmləndirmək kursu təsdiq edilsə də,
artan iqtisadi çətinliklər iqtisadiyyatda inzibati metodların
tətbiqini labüd etdi.
1926-cı ilin fevralında respublikada sənayeləşdirmə üzrə
xüsusi komissiya yaradıldı. Komissiyanın tərkibinə Q.Musabəyov
(sədr), H.Sultanov və b. daxil oldu. Respublikanın əlaqədar
orqanları Azərbaycan sənayesinin 1926-30-cu illər üçün inkişaf
planını hazırladılar. Sənayeləşdirmənin başlanması ərəfəsində
heç də bütün sənaye sahələri bərpa edilmədi. Belə ki, neft
hasili, dəmir emalı, ipəkçilik sənayesi və s.
bərpa işi başa
çatdırılmadı.
Artıq 20-ci illərin sonları üçün Azərbaycan sənayesində
nəzərə çarpacaq dəyişikliklər var idi. Neft sənayesində mühüm
nailiyyətlər əldə edilmişdi. 1928-ci ildə
Yeni Qaraçuxur
mədəninin istismarı başladı. 1928-ci ildə SSRİ miqyasında ilk
dəfə olaraq Bakıda güclü trubalı kerosin-benzin zavodu, sulfat
turşusu, karbid və yağ zavodu tikildi.
Maşınqayırma sahəsində də mühüm nailiyyətlər əldə
edildi. 1927-ci ildə Leytenant Şmidt (indiki Səttarxan) adına
zavodda ilk elektrik poladəritmə sobası işə salındı.
IX mühazirə
318
Bu dövrdə, Gəncə Azərbaycanın ikinci sənaye mərkəzinə
çevrildi. 1928-ci ildə Gəncədə əyirici toxuculuq kombinatı və
pambıqtəmizləmə zavodu işə düşdü,
Ucar və Yevlaxda
pambıqtəmizləmə zavodları tikildi, Şəki və Xankəndində
baramaaçma müəssisələrinin tikintisinə başlandı.
1927-1928-ci illərdə respublikanın elektrikləşdirilməsi
sahəsində mühüm nailiyyətlər əldə edildi. Bu dövrdə, Salyan,
Füzuli, Nuxa istilik elektrik stansiyalarının tikilişi başa
çatdırıldı.
Sənayeləşmə dövründə Azərbaycan xalqı çox ağır
çətinliklərlə üzləşməli oldu. Sənayeləşdirməni
maliyyələşdirmək üçün dövlət kütlələrin olan-olmaz vəsaitini
talan etdi. Bu dövrdə, bir-birinin ardınca keçirilən 3
sənayeləşdirmə istiqrazı xalqın vəziyyətini daha da pisləşdirdi.
Fəhlələr bəzən bir, yaxud 2 aylıq əmək haqqını sənayeləşmə
fonduna keçirməli olurdular. Sənayeləşdirmə xəttinin
həyata
keçirilməsi üçün Sovet dövləti günahsız məhkum edilmiş
insanların fiziki əməyindən istifadə etməkdən çəkinmirdi.
Ümumiyyətlə, Azərbaycanda sənayeləşmə xətti 2 sahəni –
neft sənayesini və elektrikləşməni əhatə etdi. Azərbaycan Sovet
imperiyasının xammal bazasına çevrildi. Sənayeləşdirmə xətti
ağır sənayenin inkişafını nəzərdə tutduğu halda, respublikada
yüngül sənaye daha sürətlə inkişaf etmişdi.
Bütün bunlara baxmayaraq sənayeləşmə respublikanın
iqtisadiyyatında müsbət dəyişikliklərlə nəticələndi. Belə ki,
sənayeləşmə illərində fəhlələrin sayı artıb, 47 min nəfərdən 208
min nəfərə çatdı. Azərbaycan aqrar respublikadan aqrar-sənaye
respublikasına çevrildi.
1929-cu ilin may ayında keçirilən SSRİ-nin V Sovetlər
qurultayında xalq təsərrüfatının inkişafı üzrə birinci beşillik
plan (1928/29-1932/33) qəbul edildi. Əsasən, ağır
sənayenin
inkişafını nəzərdə tutan bu beşillik plan Azərbaycanda neft,
kimya, toxuculuq sənayesinin inkişafını, kənd təsərrüfatının