Azərbaycan 20-30-cu illərdə
319
sosialist əsasları üzrə yenidən qurulmasını nəzərdə tuturdu.
Beşillik ərzində Azərbaycanda 35 yeni sənaye müəssisəsi işə
düşdü, bir sıra sənaye müəssisəsi yenidən quruldu və istehsalı
genişləndirildi. Respublikada kimya, tikinti materialları,
yüngül, yeyinti və s. sənaye sahələri üzrə yeni obyektlər işə
salındı. I beşillikdə nəqliyyat inkişaf etdirildi. Ələt
stansiyasından Culfaya 409 km uzunluğunda dəmiryol xəttinin
çəkilişi başa çatdırıldı. Hava yolları, aeroportların tikintisinə
başlandı.
Beşillik dövründə Azərbaycanın yeni sənaye mərkəzləri –
Gəncə, Xankəndi, Nuxa və s. inkişaf etməyə başladı.
1920-ci illərin sonu 30-cu illərin əvvəllərində Azərbay-
canın inzibati-ərazi quruluşunda da dəyişikliklər baş verdi.
1929-cu ilin aprelində keçirilmiş VI Ümumazərbaycan
Sovetlər qurultayının qərarı ilə respublikada 13 qəza ləğv
edildi, onun yerinə 8 mahal (Bakı, Quba, Lənkəran, Şirvan,
Muğan (Salyan), Zaqatala-Nuxa, Gəncə və Qarabağ) yaradıldı.
Lakin 1930-cu il iyulun 23-də SSRİ MİK və XKS «Mahalların
ləğv edilməsi haqqında» qərar qəbul etdiyindən mahallar ləğv
edildi. Onun yerinə 63 inzibati rayon yaradıldı. Lakin 1932-ci ildə
rayonlar böyüdüldü və onların sayı 47-ə endirildi.
Kollektivləşmə: Azərbaycanda kollektiv təsərrüfat
formalarının inkişafını şərti olaraq 5 mərhələyə bölmək olar:
1.
1921-1922-ci illər: Bu illərdə kollektiv təsərrüfatlar
içərisində əsas yeri kommunalar və artellər tuturdu.
2.
1922-1924-cü illər: Yeni iqtisadi siyasət nəticəsində
əvvəlcədən tələm-tələsik yaradılmış kommunalar dağıldı.
1924-cü ildə respublikada 1 kommuna və 2 kənd təsərrüfatı
arteli yaradıldı.
3.
1924-1926-cı illər: Bu illərdə ən çox yoldaşlıq cəmiyyətləri
və nepmanlar yaranır.
4.
1927-ci il: Kəndə təsir forması kimi maşın şirkətlərinin
fəaliyyətinə geniş yer verilir.
IX mühazirə
320
5.
1928-ci il və sonrakı illər: Bu dövrdə ÜİK(b)P-nin XV
(1927-ci il) qurultayının kənd təsərrüfatının
kollektivləşdirilməsi haqqında qərarı qəbul edilir və kolxoz
hərəkatının inkişafında yeni mərhələ başlayır. Qolçomaqlar
üzərinə hücum kəndlərdə siyasi vəziyyəti kəskinləşdirir.
Qolçomaqların bir sinif kimi ləğvi məsələsi İ.V.Stalinin
1929-cu ildə Ümumittifaq aqrar-marksistlərin konfransında
etdiyi «SSRİ-də aqrar siyasət məsələsinə dair» nitqində qəti
şəkildə irəli sürüldü.
Qolçomaqların bir sinif kimi ləğvi məsələsi partiya
qərarlarında ilk dəfə 1930-cu il yanvarın 5-də ÜİK(b)P MK-nın
«Kollektivləşmənin sürəti və kolxoz quruculuğuna dövlət
tərəfindən yardım edilməsi tədbirləri haqqında»kı qərarında
elan olundu.
Qolçomaqlar üç kateqoriyaya bölünürdü:
1.
Əksinqilabçı, terror aktlarının təşkilatçısı, kolxoz
əleyhinə çıxışların təşkilatçısı hesab edilənlərə qarşı
həbs və sürgün cəzası tətbiq edilirdi;
2.
İkinci kateqoriyaya daxil edilənlər siyasi idarə xətti
ilə başqa yerlərə köçürülməli;
3.
Kolxozlardan kənarda yeni ərazilərə köçürülməli.
Tətbiq edilən cəza tədbirləri SSRİ-nin digər yerlərində
olduğu kimi Azərbaycanda da ciddi əks-səda doğurdu.
1930-cu ilin yazında Naxçıvan, Nuxa-Zaqatala bölgəsində
qiyam baş verdi. Lakin bu qiyam amansızlıqla yatırıldı.
Respublikanın Gəncə, Qarabağ, Quba, Cəbrayıl, Lənkəran,
Biləsuvar və s. yerlərində müqavimət dəstələri fəaliyyət
göstərirdi.
Ölkədə vəziyyətin ağırlığını görən rəhbərlik çıxış yolu
axtardı. 1930-cu il martın 17-də «Kolxoz hərəkatında partiya
xəttini əymək hallarına qarşı mübarizə haqqında» partiya qərarı
qəbul edildi.
Artıq bu vaxt Şimali Qafqazın dağlıq rayonlarında
Azərbaycan 20-30-cu illərdə
321
üsyançılar bəzi aulları ələ keçirib Kislovodskiyə çatmışdılar. İş
o yerə çatmışdı ki, Qazaxstandan Stalinin adına daxil olan
teleqramda kütləvi çıxışlara qarşı ordu hissələrindən istifadə
etməyə icazə istənilirdi.
Belə vəziyyət Azərbaycanda da yarandı. Nuxa-Zaqatalada
hərbi hissələr üsyançılara qarşı əməliyyat apardı, 80-ə qədər
üsyançı öldürüldü.
Naxçıvanda əhali Sovet hakimiyyətini devirib yerli
hökumət yaratdı. Yalnız Sovet qoşunlarının ciddi təzyiqindən
sonra Naxçıvanda Sovet hakimiyyəti bərpa edildi.
1930-cu ildə (mart) Gəncə qəzasında hökumət qoşunları
ilə xalq arasında toqquşma baş vermiş, günahsız qanlar
axıdılmışdı.
Kollektivləşməyə qarşı xalqın ümumi narazılığı İttifaq
miqyasında elə bir vəziyyət yaratdı ki, Sovet hökumətinin taleyi
hansı xətti götürəcəyindən asılı idi. Elə bu vaxt – 1930-cu il
aprelin 2-də MK «Partiya xəttinin əyilməsinə qarşı mübarizə
ilə əlaqədar olaraq kolxoz hərəkatının vəzifələri» adlı xüsusi
məktub qəbul etdi. Yeridilən siyasətə bəraət qazandırılan bu
məktubda hesab edildi ki, baş verənlər partiya xəttini əyənlərin
günahı ucbatındandır.
Miqyasına və sayına görə böyük qurbanlarla nəticələnən
kollektivləşmə siyasətindən partiya imtina etmədi.
4. 30-cu illərin siyasi məhkəmə prosesləri və onun
Azərbaycan üçün ağır nəticələri
30-cu illərin əvvəllərindən başlayaraq cəza tədbirləri
dalğası bütün ölkəni bürüməyə başladı. 1931-32-ci illərdə və
1933-cü ilin birinci yarısında bütün partiya üzvlərinin 65 faizini
əhatə edən 13 diyar təşkilatı üzrə 40 minə qədər adam partiya
əleyhinə və opportunist təmayüllər üstündə məsuliyyətə cəlb
IX mühazirə
322
edildi.
Cəza tədbirlərinin yeni dalğası 1934-cü ilin dekabrında
Kirovun Leninqradda öldürülməsi ilə başladı və 1937-ci ildə
özünün kulminasiya nöqtəsinə çatdı. 1938-ci il dekabrın 12-də tək
bir gecədə Stalin 3187 nəfərin güllələnməsinə aid olan 30
siyahıya imza etmişdi.
30-cu illərin siyasi məhkəmə prosesləri və cəza tədbirləri
Azərbaycanda ağır nəticələr verdi. Azərbaycanın siyasi
rəhbərliyində və hüquq mühafizə orqanlarında özünə yer tapmış
Akopov, Yemelyanov, Markaryan, Qriqoryan, Sumbatov-
Topuridze, Bolşov, Asaturov və b. Stalinin və Beriyanın
göstərişlərini qəddarlıqla yerinə yetirirdilər.
1937-ci ildə R.Axundov, Ə.Qarayev, S.M.Əfəndiyev,
Q.Musabəyov, H.Vəzirov, D.Bünyadzadə, H.Səfərov və baş-
qalarından ibarət «əksinqilabi millətçi mərkəzin işi», yenə
həmin ildə H.Sultanov, X.Hüseynov, İ.İbrahimov, A.Avalov,
Ə.Məmmədov, Ə.Əmirov, A.Kələntərov, C.Cəbiyev və b. ibarət
«əksinqilabçı» cəsus terrorçu, burjua-millətçi təşkilatın işi
(Şamaxıda), 1938-ci ildə Azərbaycan SSR Xalq Torpaq
Komissarlığında «əksinqilabçı-burjua millətçi, üsyankar-ter-
rorçu, ziyankar təşkilatın işi Gəncədə, Q.Vəzirov və digər
hərbçilərin işi, «Azneft işi» ilə əlaqədar məhkəmə proseslərində
Azərbaycanın dövlət xadimlərinə, alim və yazıçılarına, fəhlə və
kəndlilərə qarşı əsassız saxta ittihamlar irəli sürülürdü.
Saxtalaşdırılmış ittihamlar əsasında partiya və dövlət
xadimləri – Azərbaycan KP MK katibləri Ə.Qarayev,
R.Axundov, M.Nərimanov, Zaqfederasiya XKS sədri
S.M.Əfəndiyev, respublika XKS-nin sədri H.Rəhmanov və
XKS-nin müavini D.Bünyadzadə, xalq komissarları H.Sul-
tanov, A.Sultanova, Q.Cuvalınski və b. cəza tədbirlərinin
qurbanı oldular.
Təkcə bir məhkəmə prosesi – R.Axundov və H.Sultanovla
bağlı uydurma «əksinqilabçı-üsyançı-terrorçu mərkəzin işi» ilə
Dostları ilə paylaş: |