X mühazirə
331
da dərk etmirdilər. Bütün bunlar isə Sovet İttifaqına baha başa
gəldi ki, bununla da Stalinin və onun ətrafındakı məmurların
təqsiri böyükdür. Öz yalnış fikirlərində son dərəcə inadkarlıq
göstərən Stalin ölkənin müdafiə sistemini möhkəmlətmək və
hərbi qüvvələri sərhədlərə gətirdib onların sayıqlığını və döyüş
hazırlığı vəziyyətinə gətirilməsi kimi zəruri tədbirlərin həyata
keçirilməsinə tələsmir, yaranmış hərbi-siyasi şəraiti operativ
qiymətləndirmirdi. Müharibənin ilk günlərində Stalinin
çaşqınlığı, qətiyyətsizliyi və ləng tərpənməsi, belələiklə, çox
qiymətli vaxtın itirilməsi ölkəyə və xalqa ağır itkilər hesabına
başa gəldi. Bundan da istifadə edən
alman ordusu böyük sürətlə
ölkənin içərilərinə doğru irəliləyə bildi, xeyli əraziləri işğal etdi
və Moskvanın lap yaxınlığında qərar tutdu.
Deməli, faşist Almaniyasının SSRİ-yə hücumunun «qəf-
lətən» olması barədə müddəası doğru deyildir. O taktiki
cəhətdən qəbul edilsə də, strateji cəhətdən qətiyyən qəbul edilə
bilməz. Artıq müharibə reallığa çevrilmişdi və Hitler SSRİ
daxilində baş verən prosesləri diqqətlə izləyirdi. SSRİ-də həyata
keçirilən ağır represiyalar ordudan və donanmadan da yan
ötməmişdi. Stalinin cəza və represiya tədbirləri ölkəyə çox ağır
başa gəlmişdi. 5 nəfər Sovet İttifaqı Marşalından 3 nəfəri, 5
nəfər birinci dərəcəli Ordu komandanından 3 nəfəri, 10 nəfər
ikinci dərəcəli Ordu komandanının hamısı, 57 nəfər korpus
komandirindən 50 nəfəri, 186 nəfər diviziya komandirindən
154 nəfəri, 16 nəfər birinci
və ikinci dərəcəli ordu
komissarlarından hamısı güllələnmişdi. Ən qorxulu burası idi
ki, bu güllələnmə müharibə dövründə də davam etdirilirdi.
Şiddətli döyüşlər gedir, əsgər və zabitlər doğma torpağın hər
qarışı uğrunda inadla vuruşur, cəza konveyri isə öz «işindən»
qalmırdı. Bunu düşmənin ən hiyləgər agentləri də edə bilməzdi
və şübhəsiz ki, təcrübəli hərbi mütəxəssislərin kütləvi şəkildə
məhv edilməsi haqqında Hitler xəbərdar idi. Belə şəraitdə faşist
Almaniyasının hücum etməsi reallaşırdı.
Azərbaycan
İkinci dünya müharibəsi dövründə
332
Bir vacib məsələyə də aydınlıq gətirmək yerinə düşər.
Uzun müddət sovet tarixşünaslığında belə bir müddəa
əsaslandırılırdı ki, guya Sovet İttifaqı müharibəyə
hazırlaşmırdı. Bizcə bu müddəa da düz deyil.
Ona görə ki, 30-
cu illərin ortalarından başlayaraq və xüsusilə üçüncü beşilliyin
ilk üç ilində SSRİ-də güclü iqtisadi potensial yaradılmış,
sənayeləşdirmə planı həyata keçirilmiş, müdafiə və hərbi
sənaye xeyli artırılmış, aviasiya, ağır maşınqayırma,
gəmiqayırma, tank istehsalı, müxtəlif silahların istehsalı
çoxalmışdı. Ölkənin maddi-texniki bazası xeyli güclənmiş,
sənayenin və istehsalın potensialı artmışdı. Ümumi sənaye
məhsulu 1913-cü ilə nisbətən 1940-cı ildə 7,7 dəfə, istehsal
vasitələri istehsalı 13,4 dəfə, maşınqayırma və metalurgiya
sənayesi 30 dəfə, enerji istehsalı 5 dəfə, elektrik enerjisi 8 dəfə,
əmək məhsuldarlığı 3,8 dəfə artmışdı. Ümumi maşınqayırma
sənayesi istehsalına, neft hasilatına və traktor istehsalına görə
SSRİ Avropada
birinci yerə, dünyada isə ikinci yerə çıxdı.
Elektrik enerjisi, çuqun və polad istehsalına görə isə SSRİ
Avropada ikinci, daş kömür və sement istehsalına görə isə
üçüncü yerə çıxdı. 1940-cı ildə Sovet İttifaqında 14,9 mln.ton
çuqun (1913-cü ildəkindən 3,5 dəfə çox), 18,3 mln.ton polad
(4,3 dəfə çox), 166 mln.ton daş kömür (5,7 dəfə çox), 31,1 mln.
ton neft (3 dəfə çox) istehsal edilmişdi. Kənd təsərrüfatı
məhsulları da xeyli artmışdı. 1940-cı ildə ölkədə 95,6 mln. ton
taxıl (1913-cü ildə 86 mln.ton), 2,24 mln.ton pambıq (1913-cü
ildə 0,74 mln.ton) istehsal edilmişdi. Ölkədə 7069 MTS, 531
min traktor, 182 min kombayn, 228 min yük avtomobili var idi.
Ölkənin müdafiəsini möhkəmləndirmək məqsədilə 1939-cu ildə
yeni komissarlıqlar yaradıldı, «ümumiəsgəri vəzifə haqqında»
qanun qəbul edildi. 1939-1941-ci illərdə SSRİ-də 17 mindən
artıq hərbi təyyarə, 7,6 min tank, 80 mindən çox top və
minomyot, 200 mindən çox
pulemyot və avtomat istehsal
edilmişdi. 1941-ci ilin ortalarında SSRİ-nin Silahlı
X mühazirə
333
Qüvvələrində 5 milyondan çox canlı qüvvə var idi.
Beləliklə, gətirilən faktlar və rəqəmlər onu göstərir ki,
SSRİ-də həyata keçirilən fundamental dəyişikliklər qarşıdakı
müharibəyə ciddi hazırlıqla əlaqədar olmuşdur. Odur ki,
müharibəyə hazırlaşmamaq barədə Stalinin uydurduğu mif
qəbuledilməzdir.
Hitler Almaniyasının SSRİ-yə hücumu dünya
imperializminin başlıca zərbə qüvvəsi rolunu oynayan faşist
ordularının tərəqqipərvər bəşəriyyətə və sovet xalqlarına qarşı
əvvəlcədən düşünülmüş
və
hərtərəfli razılaşdırılmış
təcavüzkarlıq aktı və cinayət aksiyası idi. Faşist Almaniyasının
tabeliyində olan Rumıniya, Finlandiya, İtaliya, Slovakiya və
Macarıstan dövlətləri də SSRİ-yə qarşı müharibəyə başladılar.
Beləliklə, Sovet İttifaqı faşist Almaniyasının
və onun
əlaltılarının nəhəng hərb maşını ilə qarşı-qarşıya dayandı.
Hitlerin «ildırımsürətli» müharibə təzyiqinə o zaman kiminsə
tab gətirməyi və hər hansı bir dövlətin müqavimət göstərməyi
həqiqətən inanılmaz idi. Böyük Britaniyanın baş naziri U.Çerçil
yazmışdı: «...Bütün məsul hərbi mütəxəssislərin fikrincə, rus
orduları tezliklə məğlub olacaq və əsasən məhv ediləcəklər».
Müharibənin başlanması ilə Sovet dövlətinin və sovet
xalqlarnın ağır sınaq dövrü başlandı. Sovet xalqlarının vahid
ailəsinə qatılan və SSRİ-nin subyektlərindən biri olan
Azərbaycan SSR müharibənin ilk günlərindən müsəlləh əs-gər
kimi ayağa qalxdı, möhkəm dayandı və düşmənlə ölüm-dirim
savaşına girdi. Bəri başdan deyək ki, alman-faşist ordularının
darmadağın
edilməsində, bəşəriyyətin faşizm taunundan xilas
edilməsində və Böyük tarixi Qələbənin qazanılmasında
Azərbaycan xalqının çox böyük rolu və xidmətləri olmuşdur.
Təsadüfi deyildi ki, Hitler Almaniyasının işğal planlarında
Azərbaycan, Neft Bakısı xüsusi yer tuturdu. Hitlerin
«Ost»
planında Bakının işğal edilməsi diqqət mərkəzində dayanırdı.
Qafqazı ələ keçirmək məqsədilə alman-faşist ordusunun
Azərbaycan
İkinci dünya müharibəsi dövründə
334
qərargahı
«Edelveys» adlı xüsusi plan hazırlamışdı (Edelveys –
mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsindən çoxillik bitki cinsidir, maraqlı
çiçək növüdür – red.) Bu plana görə düşmən üç istiqamətdə
hücum edib, Qərb istiqamətində Qara dəniz sahillərinə çıxmaq
və oradan
Zaqafqaziyaya hücum etmək, Şərq istiqamətində
Qroznı, Mahaçqala və Bakını zəbt etmək, mərkəz istiqamətində
Böyük Qafqaz aşırımını keçərək Tbilisi və Kutaisini ələ
keçirmək istəyirdi. Hitler «Mənim mübarizəm» kitabında
yazırdı ki, onlar (yəni türkdilli xalqlar) ali irqin qullarına
çevrilməlidirlər.
Ümumiyyətlə, faşist Almaniyasının Şərq siyasəti
«Ost»
planında öz əksini tapmışdı.
«Ost» adlı işğal planının müəllifi
Rozenberqin başçılığı ilə yaradılan Şərq işləri üzrə nazirliyin
nəzdində olan komissarlıqlardan biri də «Qafqaz» Komissarlığı
idi. Rozenberqin «Qafqazın idarə olunması planı»na görə
Azərbaycanda icraedici orqan olan «komissarlıq» yaradılmalı
və iqamətgahı Tbilisidə yerləşəcək Qafqaz reyxkomissarlığına
tabe edilməli idi. Hələ 1941-ci il martın 27-də Almaniyanın
«Kontinental neft cəmiyyəti»nə Bakıda neftin çıxarılması,
emalı və daşınması ilə məşğul olacağı tapşırığı verilmişdi. Artıq
Azərbaycandakı iri sənaye müəssisələrinə «ali irqdən» rəhbər
adamlar da təyin edilmişdi. Onlara ucuz işçi qüvvəsi hesabına
Bakı neftinin Almaniyaya çatdırılması tapşırığı verilmişdi. Hələ
1941-ci il aprelin 29-da yaradılmış Oldeburq iqtisadi qərargahı
tərəfindən tərtib edilmiş planda Qafqazın,
o cümlədən
Azərbaycanın və Bakının işğalı nəzərdə tutulmuşdu.
«Edesveys» planına görə Qafqazın işğalı feldmarşal Listin «A»
qrupu ordusuna tapşırılmışdı. Həmin plana görə Qafqaz 5 işğal
rayonuna bölünməli idi. Onlardan biri də Azərbaycan rayonu
idi. Qafqaz uğrunda döyüşlərdə «Ost» planında Bakının işğalı
1941-ci il sentyabrın 25-nə müəyyən edilmişdi. Faşist
işğalından sonra Bakı nefti alman neft şirkətinin («Ost-oyl»,
«Kontinent-oyl» və b.) sərəncamına verilməli idi. Bakıda neftin