Azərbaycan 20-30-cu illərdə
311
hansı millətin əlində olması deyil, bütün Qafqazı bolşevik
təsirinə salmaq maraqlandırırdı. Məlumdur ki, Azərbaycandan
sonra Rusiyanın növbəti hədəfi Ermənistan və Gürcüstan idi.
1920-ci il noyabrın 29-da Ermənistanda «inqilab» baş verdi.
Noyabrın 30-da AK(b)P MK-nın siyasi və təşkilat bürolarının
birgə iclası keçirildi. İclasda Q.Orconikidze, Sarkis, Y.Stasova,
Q.Katipski və b. iştirak edirdilər. Məhz onların təzyiqi ilə
Azərbaycanın əleyhinə olan qərar qəbul edildi. N.Nərimanova
xüsusi bəyanatla çıxış etmək tapşırıldı. Bəyanatda deyilirdi:
«Zəngəzur və Naxçıvan qəzalarının
ərazisi Sovet
Ermənistanının bölünməz ərazisidir; Dağlıq Qarabağın əməkçi
kəndlilərinə isə öz müqəddəratını təyin etmək hüququ verilir.
Zəngəzurun hüdudlarında bütün hərbi əməliyyatlar dayandırılır,
Sovet Azərbaycanının qoşunları isə buradan çıxarılır».
Əslində bu, o demək idi ki, Azərbaycan Zəngəzurun bir
hissəsinin və Naxçıvanın işğalı ilə razılaşır. Bəyanatın digər
prinsipinə əsasən Azərbaycan Qarabağın dağlıq hissəsinə öz
müqəddəratını təyin etmək hüququ verirdi.
1920-ci il dekabrın 1-də elan olunmuş belə bir
məsuliyyətsiz bəyanat nəticəsində Azərbaycan ermənilərin
işğalı ilə razılaşdı. Lakin ermənilərin və onların havadarlarının
iştahası daha böyük idi. Qarabağın dağlıq hissəsi və Naxçıvan
məsələsi gündəlikdə qalırdı.
Naxçıvan əhalisi bu qərara tabe olmadı, kəskin etiraz
çıxışları baş verdi. Ermənistanın nümayəndələri diyara
buraxılmadı. B.Vəlibəyov dekabrın 24-də Yerevana çağırıldı,
həm də Ermənistan İnqilab Komitəsi tərəfindən Naxçıvanda
Fövqəladə Komissar təyin edildi. Ancaq xalq onun gəldiyi
vaqonu Şahtaxtı stansiyasında qatardan açaraq Naxçıvana
buraxmadı. Dekabrın 28-də Ermənistan İnqilab Komitəsi
Naxçıvanı müstəqil Sovet Respublikası kimi tanıdı. 1921-ci ilin
əvvəllərində burada RSFSR, Azərbaycan və Ermənistan
nümayəndələrinin iştirakı ilə əhalinin rəy sorğusu (referendum)
IX mühazirə
312
keçirildi. Naxçıvan camaatının 90%-i Azərbaycanın tərkibində
qalmaq arzusunu bildirdi. 1921-ci ilin yanvarında Naxçıvan
İnqilab Komitəsi əvəzinə Naxçıvan Ölkə İnqilab Komitəsi
təşkil edildi. Naxçıvanın statusu 1921-ci il martın 16-da
Naxçıvan RSFSR və Türkiyə arasında imzalanmış xüsusi
müqavilə ilə həll olundu. Tərəflər razılaşdılar ki, Naxçıvan
ərazisi Azərbaycanın tərkibində qalmaq şərti ilə Naxçıvan SSR
təşkil edilə bilər. Müqavilədə (III bənd) göstərilirdi ki, bu
torpağı üçüncü dövlətlə güzəştə getmək olmaz, əks təqdirdə
onun hər hansı bir hissəsi Türkiyəyə güzəşt edilə bilər. Aprel
ayında Türkiyə qoşunları Naxçıvanı tərk etdilər. Naxçıvan Ölkə
İnqilab Komitəsi 1921-ci il sentyabrın 10-da səlahiyyətlərini
Naxçıvan MSK və XKS-nə verdi. 1921-ci il oktyabrın 13-də
Qarsda Rusiyanın iştirakı ilə bir tərəfdən Türkiyə, o biri
tərəfdən Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan respublikaları
birlikdə (Moskva onların hər birinin ayrılıqda müqavilə
bağlamasına icazə verməzdi) dostluq haqqında müqavilə
imzaladılar. Qars müqaviləsinin 5-ci maddəsində qeyd
olunurdu ki, Naxçıvan vilayəti Azərbaycanın himayəsi altında
muxtar ərazi təşkil edir. Xəritə çəkildi və orada Naxçıvanın
ərazisi dəqiq göstərildi.
Dövlət aparatının saxlanılmasının iqtisadi çətinlikləri ilə
bağlı 1923-cü ilin əvvəllərində Naxçıvan Respublikasının
respublika muxtariyyəti ləğv edildi, ona ölkə muxtariyyəti
verildi. Naxçıvan Ölkə İcraiyyə Komitəsi yaradıldı. 1924-cü il
fevralın 9-da isə Azərbaycan MİK Naxçıvan Ölkəsinin
Azərbaycan SSR tərkibində Naxçıvan Muxtar SSR-ə verilməsi
haqqında qərar qəbul etdi.
1921-ci ilin II yarısında Yuxarı Zəngəzur –Gorus
Ermənistanın
əlinə keçdi. Azərbaycanlılar buradan
sıxışdırılaraq öz doğma torpalarından didərgin salındılar.
Ermənistan Aşağı Zəngəzuru –Bərgüşadı da ələ keçirməyə
çalışırdı. Hacısanlıda Sultan bəyin dəstələri, Sovet Ordusu
Azərbaycan 20-30-cu illərdə
313
tərəfindən 1921-ci ilin iyununda tərksilah edildikdən sonra
buna daha münasib şərait yaranmışdı. Qubadlı qəzasına
Ermənistanın səlahiyyətli nümayəndə təyin etdiyi Ocaqqulu
Musayev özünü yerli silahlı dəstələrin baş komandanı elan
etmişdi. Lakin düşmən bu dəfə istəyinə nail ola bilmədi.
1921-ci ildə daşnaklar Ermənistanda qiyam qaldıranda
Yapon adlı qiyamçının silahlı quldur dəstələri Noraşen
dəmiryol stanisyasını tutmaq üçün hücum edib Sədərək, Yayçı,
Cəfərli və Arpaçay kəndlərini ələ keçirmişdi. Erməni quldurları
dinc əhaliyə yenə olmazın zülm edirdilər. Düşmənə qarşı
Abbasqulu bəy Şadlinskinin rəhbərliyi ilə «Qırmızı tabor»
qəhrəmanlıqla vuruşdu. Darzik ətrafında döyüşdə daşnak
quldur dəstələri darmadağın edildi.
Gürcüstanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra
Moskvanın təzyiqi ilə Azərbaycanın Borçalı ərazisi də Gür-
cüstana güzüştə gedildi. Eyni zamanda Bakını Azərbaycandan
ayırıb Rusiyaya vermək planları hazırlanırdı. Lakin bu hiylə baş
tutmadı.
1929-cü ildə yenidən 13 min hektar Azərbaycan ərazisi –
Nüvəndi, Tutut və Ernazar kəndləri, habelə Naxçıvandan 9
kənd (582,9 des.), Qaymaqlı və Kürümüzlü arasında sahələr
(228, 9 ha) Ermənistana verildi.
1938-ci ildə Ermənistanla Azərbaycan arasında sərhəddi
dəqiqləşdirmək bəhanəsi ilə «bərabərtərəfli» komissiya
yaradıldı. Azərbaycan tərəfdən də komissiyaya erməni, torpaq
komissarlığının sədri İsaxanyan rəhbərlik edirdi. Martın 5-7-də
imzalanmış protokola əsasən Laçının Qaragöl yaylası,
Qubadlının Çayzəmi adlanan sahəsi, Qazağın Kəmərli kəndi və
Kəlbəcərin Zod sahəsi Ermənistana verildi. Azərbaycan SSR
Ali Soveti 1938-ci il mayın 5-də bu protokolu təsdiq etdi. Lakin
buna baxmayaraq, azərbaycanlılar müqavimət göstərir, öz
torpaqlarını əldən vermirdilər.
Əhalisinin milli ruhu hələ də yüksək olan Azərbaycanı
IX mühazirə
314
parçalamaq, onu ciddi problemlər qarşısında qoyub tam asılı
vəziyyətdə saxlamaq üçün Moskva yeni tədbirlər görürdü.
Yuxarı Qarabağda milli münaqişə ocağı qızışdırılırdı.
Ermənistan hökuməti 1921-ci ilin iyununda Azərbaycanın
suveren hüquqlarını kobudcasına pozaraq, guya onun razılığı
ilə Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi haqqında
dekret verdi. Azərbaycanın razılığı haqqında fikrin ağ yalan
olduğu AK (b) MK siyasi təşkilat bürosunun iclasında ifşa
olundu.
1921-ci il iyunun 27-də AK(b)P MK özünün siyasi və
təşkilat bürosunun birgə iclasında bu məsələyə baxmağa
məcbur oldu. Bu dəfə milliyyətcə azərbaycanlı olan
kommunistlər birləşərək yekdilliklə Ermənistanın iddialarını
rədd etdi.
Lakin PK(b)P-nin Qafqaz bürosu rəhbərliyinin erməni və
gürcü çoxluğu Qarabağ məsələsini Ermənistanın xeyrinə həll
etmək fikrindən əl çəkmədi. 1921-ci il iyulun 4-5-də PK(b)P
Qafqaz burosunun iclasında Qarabağ məsələsi müzakirə edildi.
İclas səs çoxluğu ilə Dağlıq Qarabağı Ermənistan SSR-in
tərkibinə daxil etmək haqqında qərar qəbul etdi. Lakin iclasda
N.Nərimanovun təkidi ilə Qarabağ məsələsinin Azərbaycan
SSR üçün böyük əhəmiyyətə malik olduğunu nəzərə alaraq bu
məsələnin PK(b)P MK-nın qəti qərarına keçirilməsi haqqında
qərar qəbul edildi. N.Nərimanov V.İ.Leninə bu məsələ ilə bağlı
teleqram vurdu və məktub yazdı. Məktubda deyilirdi: «Əziz
Bladimir İliç: Teleqrammada göstərdiyimi təkrar etməyə
məcburam. Vəziyyət dəhşətlidir. Mərkəz Azərbaycanın,
Ermənistanın və Gürcüstanın müstəqilliyini qəbul edib. İndi isə
mərkəz Azərbaycanın mübahisəsiz ərazisini Ermənistana verir.
Əgər bu ərazi Gürcüstana verilsəydi, buna ictimai-siyasi don
geydirmək olardı. Lakin bu ərazinin Ermənistana, daşnaklara
verilməsi düzəlməyən səhvdir. Bizim oradakı nümayəndəmiz
bu məsələ ilə bağlı sizə ətraflı məlumat verəcəkdir. … Əziz
Dostları ilə paylaş: |