Azərbaycan 20-30-cu illərdə
299
göndərildi. Yerdə qalan fəalları amnistiya
hüququndan məhrum
edilməklə müxtəlif həbs düşərgələrinə, bəziləri isə dilindən
iltizam alındıqlan sonra müvəqqəti azadlığa buraxıldı.
1921-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq məramı və
xarakterinə görə İttihada yaxın olan, dini təmayüllü bir neçə
partiyanın da fəaliyyəti gücləndi. Belə partiyalardan biri
«İslam» partiyası idi. Onlar İttihadla birləşərək İttihadi İslam
(İslam birliyi) partiyası yaratdılar. Əsasən kasıb və ortabab
kəndliləri öz sıralarına cəlb edən İttihadi İslam çox surətlə
böyüyürdü. 135 nəfərdən ibarət rəhbərlik heyətinə malik olan
yeni birliyin təkcə Şəmkir rayonunda 3000 nəfər üzvü var idi.
Bu partiyanın Şəkidə və Lənkəranda
da xeyli sayda üzvü var
idi. Partiyanın Bakıdakı rəhbərliyi İsfəndiyar Məmmədov,
Nadir Şirinbəyov, Xan Əli Tapdıq oğlu, Miri Mircavadov idi.
İttihadi İslamın Bakı konfransının 1921-ci il 5 may tarixli
iclasında «İslam Əl-Quran» adlı təşkilatın da onlara birləşdiyi
barədə məlumat verildi. Və göstərildi ki, bu səbəbdən
partiyanın adı «Milləti İslam» olur.
1921-ci ilin əvvəllərində Gəncədə «Günəş-Qafqaz» adlı
partiya yaranıb fəaliyyətə başlamışdı. Bu təşkilata xeyli
türkiyəli zabitlər də daxil olmuşdu. Rəhbərliyinə Cabbar
Qoşqarov, Abbas bəy Usubbəyov (Nəsib
bəy Yusifbəylinin
qardaşı oğlu) və Seyidəli İsrafılverdiyevin daxil olduğu bu
partiyanın nəzdində güclü hərbi mərkəz formalaşdırılmışdı.
1921-ci il iyunun 3-də Milləti İslamla «Günəş-Qafqaz»
Gəncə toplantısında birləşmək qərarına gəldilər və bundan
sonra partiya «Azərbaycan Milli Müdafıə İslam Firqəsi»
(AMMİF) adlandı. Bu partiyaya sədr Cabbar Qoşqarov, sədr
müavini Əli Səmədov, katib Abbas bəy Usubbəyov seçildi və
partiyanın 21 nəfərdən ibarət MK-sı formalaşdırıldı. Lakin
1921-ci il iyunun axırında Az ÇK (FK)-nın apardığı əməliyyat
nəticəsində AMMTF-in, rəhbərlik də daxil olmaqla 230 nəfər
fəal üzvü həbs edilmişdi. Həbs edilənlərdən 22 nəfər güllələndi,
IX mühazirə
300
61 nəfər 5 il, 15 nəfər 1 il müddətinə azadlıqdan məhrum edildi,
14 nəfərə isə 5 il icbari həbs cəzası hökmü oxundu. Partiyanın
ələ keçmiş qalan üzvlərinin bir hissəsi sürgünə göndərildi,
bəziləri də şərti olaraq azadlığa buraxıldı.
Qeyd edək ki, sovet rejiminə qarşı mübarizə aparan dini
təmayüllü təşkilatlar 1930-cu illərə qədər
müxtəlif adlarla
fəaliyyət göstərmişdi. Bunlara misal olaraq «Allahlılar ittifaqı»,
«Əzrayıl fırqəsi», «Həqiqət ordusu» və b. göstərmək olar.
İttihadi İslam partiyasının ən güclü təşkilatlarından biri
Qarabağda olmuşdu. Bu təşkilatm xüsusən 1926-1927-ci
illərdəki fəaliyyəti Azərbaycan sovet hakimiyyətini narahat
edirdi. Azərbaycan DSİ-nin 1927-ci ilin may-dekabr aylarında
apardığı əməliyyat nəticəsində bu təşkilatın 108 nəfər fəal üzvü
və rəhbərliyi həbs edilib müxtəlif müddətli həbs cəzasına
məhkum edildi və sürgünə göndərildi.
Ümumiyyətlə əsas məramı təbliğatın, silahlı çıxışların
köməyi ilə sovet hakimiyyətini devirmək olan İttihadın gizli
fəaliyyət dövrünü 3 mərhələyə bölmək olar: birinci - 1920-
1923-cü illər, fəal antisovet çıxışlar, silahlı üsyanlar, eyni za-
manda məramı və sosial bazası oxşar olan partiyalarla birləşmə;
ikinci, 1923-1926-cı illər, nisbətən ehtiyatlı fəalliyyət və
Müsavatla əsaslı şəkildə yaxınlaşma; üçüncüsü, 1927-ci ildən
başlanan Müsavatla birləşmə mərhələsi.
İttihadçıların Müsavatla birləşməsindən sonra güclü və
amansız zor aparatına qarşı milli müqavimət imkanları xeyli
artdı.
XI Qırmızı Ordunun işğalından sonra Tiflisə getmiş Fətəli
xan Xoyskinin başçılığı ilə bir
qrup siyasi xadim burada
Azərbaycan Qurtuluş Komitəsi təşkil etmişdi. Yeni rejimə qarşı
ilk üsyanların təşkilində, müqavimət hərəkatında onun da rolu
olmuşdur.
1923-cü ilin sentyabrında Musavatın gizli mətbəəsi
təsadüfən aşkar olundu. Yenidən həbslər başlandı. Ələ
Azərbaycan 20-30-cu illərdə
301
keçirilənlərin ən fəalları şimala - Ağ dənizdə Solovki
adalarındakı sovet ölüm düşərgələrinə sürgün edildi.
Yeni iqtisadi siyasətin dayandırılması, iqtisadi və siyasi
rəhbərlikdə daha qəddar inzibati-amirlik metodlarına
keçirilməsinin cəmiyyətdə doğurduğu narazılıq 1925-1928-ci
illərdə yenidən minlərlə adamın həbs edilib zindanlara
salınmasına səbəb oldu. 1928-ci ilin sentyabrında Mirzoyanın
Bakı partiya təşkilatının iclasındakı təhrikçi çıxışından sonra
vətənpərvərlər «müsavatçı» adı ilə kommunist partiyasından,
müəssisələrdən, ordudan, məktəblərdən müxtəlif bahənələrlə
qovuldular və həbs edilib sürgün olundular.
1929-1931-ci illərdə kəndli üsyanları irə paralel qaçaq
hərəkatı və partizan mübarizəsi də yenidən canlandı.
Gəncə,
Zaqatala, Qarabağ, Şəki, Lənkəran və başqa
üsyanlar yatırıldıqdan sonra dağlara çəkilərək mübarizəni
davam etdirən partizan hərəkatı daha da gücləndi.
Beləliklə, kəndli üsyanlarının başlanması və ona güc
verən qaçaq hərəkatının, partizan mübarizəsinin baş qaldırması
ilə Azərbaycanda sovet hakimiyyətinə qarşı mübarizə özünün
yeni mərhələsinə qədəm qoydu.
Bu mübarizəni aparma üsuluna görə bir neçə qrupa
ayırmaq olar:
- kəndlilər hökumətə ərzaq verməkdən imtina edir,
quyularda gizlədir, bir sıra hallarda isə tamamilə məhv
edirdilər. Mal-qaranı müsadirə olunmamaq üçün dağlara sürüb
aparırdılar.
- yerlərə gələn partiya
və komsomol nümayəndələrini
döyərək kəndlərdən qovur, bəzi hallarda isə idarələri
dağıdırdılar.
- kəndlilər silaha sarılaraq hərbi birləşmələrə kəskin
müqavimət göstərir, tez-tez isə partizanlarla birləşərək ordu
hissələrinə, qatarlara basqınlar təşkil edirdilər.
- 1920-1930-cü illərdə kəndlərdə vəziyyət o qədər
IX mühazirə
302
kəskinləşmişdi ki, Zaqafqaziya Diyar rəhbərlərindən biri
Ş.Eliava
Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan KP-lərinin birinci
konqresində bununla bağlı deyirdi: «Fəqət Azərbaycanda
vəziyyət daha ağır və gərgin bir şəkildədir. Naxçıvan, Zaqatala,
Şəki vilayətlərində ümumi kəndli üsyanları baş verdi, hökumət
onlarla tam mənasında hərbə girmək məcburiyyətində qaldı».
Naxçıvanda Tuxarekinin komandanlığı altında Qırmızı
əsgərlər üsyançı kəndlilərə hücum etsələr də, məğlub olub
qaçmağa məcbur olmuşdular. Üsyançıların xeyli hərbi sursat
əldə etdiyi bu toqquşmada əsgərlərdən
bir çoxu kəndlilərin
tərəfinə keçmişdi.
Qarabağın Cəbrayıl qəzasında 600 nəfərlik rus əsgəri
Sirik mahalının üsyançıları tərəfindən dağıdılmışdı. Sonradan
gətirilən əlavə qüvvələrin köməyi ilə üsyan yatırılmış, dinc
əhaliyə divan tutulmuşdur. Salamat qalanlar İrana qaçmışlar.
6 aprel 1931-ci ildə Türkiyənin «Axşam» qəzeti
Azərbaycanda güclü üsyan başlandığını, üsyançıların Bakının
20 verstlinə yaxınlaşaraq Bakı-Tiflis dəmiryolu xəttini ələ
keçirdiklərini, üsyanın yatırılması üçün ölkə xaricindən hərbi
qüvvələrin gətiridiyini bildirmişdir.
Bu dövrdə qaçaq hərəkatı da güclənmişdi. Samux, Qazax-
Borçalı, Goranboy, Tovuz bölgələrindən Gəncəyə axışıb gələn
kəndlilərin qaçaqlarla bir yerdə sayı 5 mini keçmişdi.
Qaçaqların tanınmış rəhbərlərindən Gəncədə Molla Əhmədi,
Sarı Qafarı,
Həsən Qoca oğlunu, Ağdamda Mir Fəttahı, Şəkidə
Hüseyn Əfəndini, İsmayıl Əfəndini, Qazax-Borçalı zonasında
İsa xanı, Lənkəranda Cankişini, Xankişini və başqalarını
göstərmək olar. Bu dəstələrdə 70-100, bəzi hallarda daha çox
adam olmuşdu. Belə dəstələrin ən böyüyü Zaqatalada,
Lənkəranda, Qarabağda, xüsusən Gəncədə
fəaliyyət
göstərmişdi.
1930-cu ilin avqustunda Dağıstan, Gürcüstan və
Azərbaycandakı qaçaq birliklərinin bir çoxunun başçıları