Azərbaycan 20-30-cu illərdə
291
Bərdədə və Ağdamda xalqa divan tutan istilaçı ordu iyunun 15-
də qüvvələr nisbətinin üstünlüyündən istifadə edərək Şuşanı da
ələ keçirdi. Milli ordunun hissələri
və Nuru paşa Qaryagin və
Cəbrayıl istiqamətində geri çəkilib ölkəni tərk edərək
Xiyabaninin nəzarəti altında olan Güney Azərbaycana keçdilər.
Onlar heç kimdən və heç bir yerdən kömək almadıqlarından
əllərindəki silahları sataraq Türkiyəyə keçib M.Kamal paşanın
ordularına qoşuldular.
İyunun əvvəllərində Zaqatala, Nuxa, Göyçay, Quba və
başqa bölgələrdə də xalq üsyanları baş vermişdi.
Zaqatalanın Tala kəndində üsyana başlayan silahlı
kəndlilər iyunun 5-də rus qarnizonunu məğlub edib Zaqatalaya
daxil oldular. Şəhər qalası ələ keçirildi. Milli ordunun bu
bölgədə olan süvari alayı da kəndlilərə qoşuldu. Bu qüvvələrə
Molla Hafız Əfəndiyev və Əhmədiyev rəhbərlik edirdi. İyunun
7-də üsyançılar hücumla Qaxı da azad etdilər. Qum çayı
sahilindəki döyüşdə rus ordusu hissələri məğlub edildi. Üsyanın
genişlənməsindən qorxan Sovet hökuməti Qarabağ üsyanlarının
yatırılmasını gözləmədən Zaqatalaya xeyli qüvvə göndərdi.
İyunun 13-də Levandovski Zaqatala üsyanını yatırmaq üçün
bölgədə yerləşən XI Ordu birliklərinə əlavə hərbi yardım
göndərilməsi barədə əmr verdi. Taman diviziyasının əsas
hissələri, 58-ci piyada briqadası Xaldan istiqamətindən burada
olan rus ordusuna köməyə çataraq iyunun 18-də Zaqatalanı
yenidən zəbt etdi. Üsyançıların əksəriyyəti
Gürcüstana
çəkildilər.
Sovet hakimiyyətinin ilk aylarında Azərbaycanın cənub
bölgəsini də silahlı üsyanlar bürüdü. Qırmızı orduya qarşı
mübarizə aparan qüvvələrə Hüseyn Ramazan və Kərbalayı
Şahsevən başçılıq edirdi. 1920-ci ilin iyununda Camal bəy də
üsyançılara qoşuldu və hərəkatın rəhbərlərindən birinə çevrildi.
O, hələ 1919-cu ildə Qars və Gümrü əhalisi tərəfindən
nümayəndə kimi Bakıya göndərilmişdi. Aprel işğalından sonra
IX mühazirə
292
Bakıda Xəlil paşaya qarşı fəal müxalifətdə olduğundan həbs
edilmiş, lakin həbsdən qaçıb üsyançılara qoşula bilmişdi. Az
vaxt içərisində dağınıq fəaliyyət göstərən üsyançılar birləşərək
Astaranı və Şahağacını düşməndən azad etdilər. Üsyançıların
Lənkərana yaxınlaşdığını eşidən Qırmızı ordu hissələri
şəhərdən çıxıb Qızıl Ağac körfəzindəki Sarı adasına çəkildi.
Üsyançılara quru ərazidə müqavimət göstərməkdən çəkinən
yadellilər hərbi gəmilərdən sahili aramsız top atəşinə tutdu.
Şahağacı ilə Lənkəran arasında
gedən beş günlük şiddətli
döyüşlərdən sonra üsyan amansızlıqla yatırıldı.
1920-ci ilin yayında Şəmkir qəzasının Müsküllü kəndi
ətrafında silahlı kəndli dəstələri təşkil olunmuşdu. Qırmızı ordu
hissələri ilə döyüşlərdə üsyançılar qəhrəmanlıq göstərirdilər.
Onlara hətta qadınlar və uşaqlar da köməklik edirdilər. Düşmən
say çoxluğundan istifaldə edib üsyançı dəstəni məğlub edə
bildi. Bu döyüşdə 29 kişi, 40 qadın şəhid olmuşdu.
1920-ci ilin payızında Şəmkir kəndlilərinin yeni üsyanı baş
verdi. 500 nəfərdən artıq döyüşçüsü olan bu üsyana Namaz adlı
kəndli rəhbərlik edirdi. Onlar düşmən ordusunun bir hissəsini
məhv etmiş, qəzanın böyük bir hissəsini nəzarət altına almışdılar.
Üsyançılara qarşı Qırmızı Ordunun 4 diviziyası göndərildi və
üsyan yatırıldı. Düşmən bir neçə kəndin əhalisini məhv edib
evlərini yandırdı və külünü göyə sovurdu.
Cavanşir qəzasında Sultan bəyin başçılığı ilə silahlı kəndli
dəstəsi mübarizə aparırdı. Qəza inqilab komitəsi sədri Adil
Sultanov və azərbaycanlılardan
ibarət hərbi hissələr də
üsyançılara qoşulmuşdular. Qubada və Lənkəranda da üsyanlar
baş vermişdi. 1920-ci ildə qaçaqlar Kürdən Astarayadək bütün
Xəzərsahili ovalıqları əldə saxlayırdılar. Yayda Kamal paşanın
rəhbərlik etdiyi silahlı kəndlilər rus ordusunun 200 nəfərlik atlı
dəstəsini məğlub etdilər. Rus ordusu bu üsyanı çox çətinliklə,
yalnız yarım ildən sonra yatıra bildi.
Azərbaycanı bürümüş üsyanlar, xalqın fəal müqavimət
Azərbaycan 20-30-cu illərdə
293
göstərməsi işğalçı hökuməti qorxuya saldı. Moskva bir sıra
ehtiyat tədbirləri gördü. Rus hökuməti ən pis halda heç olmasa
Abşeronu, neft Bakısını əldə saxlamaq üçün 1920-ci il iyunun
2-də hər ehtimala qarşı şəhər ətrafında
möhkəmləndirilmiş
müdafıə xətti yaradılması haqqında tapşırıq vermişdi. Bundan
başqa həmin ilin noyabrında Azərbaycana daha 7 diviziya
gətirilmişdi.
1920-ci ildə Azərbayanı kəndli çıxışları bürüdü. Torpaqla
birlikdə mal-qaranın, kənd təsərrüfatı vasitələrinin müsadirəsi
onsuz da vəziyyəti ağır olan kəndliləri sovetlərin növbəti
tədbirinə, kəskin müqavimətə sövq etdi. Azərbaycanın demək
olar ki, bütün bölgələrində silahlı çıxışlar, qırmızı əsgərlərlə
qanlı hərbi toqquşmalar baş verdi. 1920-ci il iyunun 20-də
N.Nərimanov Bakı Sovetindəki çıxışında «Azərbaycanda bal
ayından sonra qanlı ayın başlanacağını bildiyini» söyləyirdi.
Təəssüf ki, «bal ayından» sonra başlanan qanlı ay yox, qanlı
illər oldu.
Ümumiyyətlə, 1920-1924-cü illərdə istilaçı rus ordusuna,
bolşevik rejiminə qarşı 54 (bəzi mənbələrdə 60) silahlı üsyan
baş vermişdi. Lakin qüvvələr qeyri-bərabər
olduğundan xalq
azadlıq uğrunda nə qədər cəsarət və fədakarlıqla mübarizə
aparsa da qalib gələ bilmədi. Üsyanlar, çıxışlar yatırıldıqdan
sonra ələ keçən vətənpərvərlərə divan tutulur, güllələnir,
qohum-əqrabaları həbs edilir, şəhərlər və kəndlər qarət
olunurdu.
Qeyd edək ki, Azərbaycanda fəaliyyət göstərən partiya və
ictimai-siyasi təşkilatların XI Qırmızı ordunun işğalçı yürüşünə
və yeni sovet rejiminə münasibəti müxtəlif olmuşdur.
1920-ci il aprelin 27-si gecəsindən müsavatçılar
Azərbaycanın işğalını tam aydınlığı ilə başa
düşdükləri üçün
gizli fəaliyyətə başladılar. Müsavatın fəal üzvlərindən olan
Mirzə Bala Məmmədzadə və Əbdülvahab Yurdsevər
M.Ə.Rəsulzadənin məsləhəti ilə böyük yazıçı, dramaturq Cəfər
IX mühazirə
294
Cabbarlının şəhər kənarındakı evində istilaçılara qarşı mübarizə
aparmaq üçün gizli Mərkəz yaratdılar. Bu gizli təşkilatın sədri
M.B.Məmmədzadə, baş katibi C.Cabbarlı, müavini və Bakı
Komitəsinin sədri Ə.Yurdsevər, M.S.Quluzadə və M.H.Baharlı
oldu.
İşğalla barışmayan partiya üzvləri gizli Mərkəzin tapşırığı
əsasında Bakıdakı, qəzalardakı müəssisələrdə və ordu
hissələrində gizli siyasi iş aparırdılar. Onlar Bakıda gizli siyasi
mətbəə təşkil etmiş və burada qeyri-leqal şəraitdə müxtəlif
bülletenlər və «İstiqlal» qəzetinin 19 sayını çap edib yaya
bilmişdilər. Bu bülletenlərdə müsavatçılar xalqa sovetlərin
həyata keçirdiyi islahatların müstəmləkə xarakteri daşıdığını
göstərərək onları istilaya, bolşevik avantürasına qarşı birləşib
mübarizə aparmağa çağırırdılar.
Müsavatçılar çarizm dövründə istifadə etdikləri
gizli iş
sistemini bərpa edərək tələbələr, əsgərlər, fəhlələr və kəndlilər
arasında təbliğat işi aparırdılar. Ordu hissələrində də gizli
müsavat təşkilatları fəaliyyət göstərirdi. Açıq təbliğat
vasitələrindən, klub və kitabxanalardan da istifadə edilirdi.
Gizli təşkilatlar kiçik qruplar şəklində fəaliyyət göstərirdi. Fəal
iş aparan güclü təşkilatlar Bakıda, Gəncədə, Qarabağda və
Qazaxda idi. Ümumiyyətlə, 20-30-cu
illərdə gizli mübarizə
aparan Müsavatın fəaliyyəti apardığı mübarizənin taktikasına
görə dörd mərhələyə bölünür. Birinci mərhələ - 1920-1923-cü
illərdir. Bu mərhələdə müsavatçılar azadlıq, müstəqillik,
millətçilik, islam beynəlmiləllçiliyi və s. sahələrdə təbliğat
işləri aparmış, xalqa rusların Azərbaycanda yeritdiyi siyasətin
müstəmləkə mahiyyəti daşıdığını, yaratdıqları dövlət
orqanlarının bu məqsədi reallaşdırmağa xidmət etdiyini başa
salmışdır. Bundan başqa müsavatçılar ittihadçılarla birləşərək
üsyançılarla əlaqəyə girib, kütləvi silahlı üsyanlar təşkil
etmişlər.
İkinci mərhələ – 1923-1926-cı illəri əhatə edir.
Bu illərdə