Azərbaycan 20-30-cu illərdə
279
Prof. F.F.İbrahimli
Dos. B.O.Əziz
IX. AZƏRBAYCAN 20-30-cu İLLƏRDƏ
1.
Aprel (1920-ci il) çevrilişi və Azərbaycanda Kommunist
hakimiyyətinin qurulması. Sovet işğal rejiminə qarşı mü-
barizə. Üsyanlar və müqavimət hərəkatı.
2.
Respublikanın formal müstəqilliyinin sonu və ərazi bü-
tövlüyünə qəsdlər
3.
Azərbaycanda sənayeləşdirmə və kollektivləşmə siyasətinin
həyata keçirilməsi.
4.
30-cu illərin siyasi məhkəmə prosesləri və onun
Azərbaycan üçün nəticələri.
1. Aprel (1920-ci il) çevrilişi.
Azərbaycanda kommunist hakimiyyətinin qurulması.
Sovet işğal rejiminə qarşı mübarizə.
Üsyanlar və müqavimət hərəkatı
1920-ci ilin əvvəllərindən etibarən Azərbaycana qarşı
xarici təhlükə gücləndi. Azərbaycanın istiqlaliyyətinin Antanta
dövlətləri tərəfindən tanınması Sovet Rusiyasının ölkəmizə
qarşı siyasi qısqanclığını daha da artırdı. Cəbhələrdəki
qələbələrdən sonra vəziyyəti xeyli yaxşılaşmış Sovet Ru-
siyasının xarici siyasətində günün vacib məsələlərindən biri
kimi «Azərbaycan məsələsi» dururdu. «Новый мир» qəzeti
1920-ci il 13 yanvar tarixli «Tufan qarşısında» adlı
məqaləsində yazırdı: «Azərbaycanda Sovet hakimiyyətini bərpa
etmək lazımdır… İnqilabi Rusiya təqvimi ilə desək, biz
oktyabrqabağı günlər içərisindəyik».
Bu ideoloji təbliğatın və ciddi xəbərdarlığın arxasında çox
məkrli niyyət dururdu ki, bu da 1920-ci il aprelin 27-də həyata
IX mühazirə
280
keçirildi.
Aprelin 27-də XI Ordunun süngülərinə söykənən kom-
munistlər Azərbaycan milli hökumətini devirib hakimiyyəti ələ
keçirdilər. Bu həqiqəti çevrilişi həyata keçirən bolşeviklərin
özləri etiraf etdilər. Məsələn: Həmid Sultanov (Xalq Daxili
İşlər Komissarı) Azərbaycan K(b)P-nin II qurultayındakı
(1920-ci il oktyabr) çıxışında bildirirdi: «Hakimiyyətin
devrilməsində mən özüm şəxsən iştirak etmişəm. Mən yaxşı
başa düşürdum ki, arxamızda Yalamada yerləşən qırmızı sün-
gülər dayanır. Mən tələbləri hökumətə təqdim edəndə MK-ya
ümid etmirdim ki, o işi ləngidə bilər. Ancaq arxayın idim ki,
qırmızı süngülər indi də olmasa sabah, o birisi gün burada
olacaqdır. Bu müddətdə məni və mənim yoldaşlarımı öldürsələr
belə, Bakı fəhlələri qalxacaq və Sovet hakimiyyətinə hazır
şəkildə yiyələnəcəklər. Belə də oldu, biz Sovet hakimiyyətini
hazır şəkildə aldıq, bizə onu qabda gətirdilər».
Aprelin 28-də AK(b)P MK Azərbaycan Müvəqqəti
İnqilab Komitəsini Azərbaycanın ali siyasi hakimiyyət orqanı
elan etdi. İnqilab Komitəsi elə ilk müraciətdən XI Orduya qarşı
silahlı müqavimət göstəriləcəyi təqdirdə terrora əl atacığını
bəyan etdi. Lakin ilk günlərdə nə xalq, nə də milli ordu
tərəfindən XI Orduya qarşı elə bir ciddi müqavimət
göstərilmədi. Bu bir sıra səbəblərlə bağlı idi:
1) hadisələrin mahiyyətini dərk edən və işğalçı qoşunlara
qarşı çıxmağa qadir olan qüvvələr başa düşürdülər ki, yaranmış
qüvvələr nisbətində müqavimət mənasızdır və saysız
qurbanlarla nəticələnə bilər;
2) 1918-ci ilin mart qırğınının dəhşətlərini yaşayanlar
vahimə keçirir, dağlara, meşələrə çəkilir və bu işin hansı
sonluqla qurtaracağını gözləyirdilər;
3) Azərbaycanda yaşayan çoxsaylı rus, erməni və digər
millətlərin nümayəndələri XI Ordunun timsalında özlərinin
müdafiəçilərini görür və yaranmış qeyri-milli hökumətə üs-
Azərbaycan 20-30-cu illərdə
281
tünlük verirdilər.
4) işğalçı XI Ordunun önündə gələn türkiyəli zabitlər
xalqa bildirirdilər ki, ordu Azərbaycanda qalma-yacaq və
buradan keçib Anadoluya, ölüm-dirim savaşı aparan Türkiyəyə
köməyə gedəcək.
5) Azərbaycan hökuməti xalqa baş verən hadisələrlə bağlı
müraciət etmədi. Bu səbəbdən xalq ilkin dövrdə nə baş verdiyni
anlaya bilmədi.
1920-ci il aprelin 27-dən avqustun 25-dək Azərbaycanın
16 qəzasında İnqilab Komitələri təşkil edildi. Bu komitələrdə
fəaliyyət göstərən 70 nəfərdən 41-i kommunist idi.
Aprel çevrilişindən sonra Azərbaycanda ilk dövrdə ali
qanunverici və icraedici orqan kimi Müvəqqəti İnqilabi
Komitə elan edilmişdi. Onun tərkibi əsasən azərbaycanlılardan
ibarət idi: N.Nərimanov – sədr, M.Hüseynov, Ə.Qarayev,
H.Sultanov, A.Əlimov (Sovet Rusiyası Xalq Milli İşlər Ko-
missarlığı Kollegiyasının üzvü olan N.Nərimanov Leninin
göstərişi ilə Zaqafqaziya müsəlmanlarının işləri üzrə komissar
təyin olunmuşdu (O, Bakıya mayın 16-da gəlmişdi). İnqilab
Komitəsi aprelin 28-də öz qərarı ilə respublikanın yeni
hökumətinin – Xalq Komissarları Şurasının tərkibini təsdiq
etdi. Yeni hökumətin sədri və Xalq Xarici İşlər Komissarı
N.Nərimanov olsa da, bu zahiri xarakter daşıyırdı.
Əsl həqiqətdə Azərbaycanda aprel çevrilişi nəticəsində
hər birinin öz məqsəd və mənafeyi olan müxtəlif siyasi
qüvvələr hakimiyyətdə təmsil olunmuşdu. Bunları şərti olaraq
aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
a) Moskvanın siyasi xəttini Azərbaycanda həyata keçirən
müxtəlif millətlərin nümayəndələrini təmsil edən qüvvələr;
b) «Beynəlmiləlçi» azərbaycanlı bolşeviklər;
c) Xalqın azadlıq yolunu sosializmdə görən milli hissli və
milli baxışlı kommunistlər;
ç) Siyasi çevrilişdən istifadə edib, Respublikada
IX mühazirə
282
hakimiyyətə gəlmiş və intiqam hissi ilə fəaliyyət göstərən
erməni kommunistlərindən ibarət qüvvələr.
Dəyişikliklər həyata keçirilərkən yerli şəraiti, milli adət-
ənənələri, dil və din amillərini nəzərə almağı tələb edən
N.Nərimanov hesab edirdi ki, respublika azərbaycanlı kom-
munistlər tərəfindən idarə olunmalıdır. O, bildirirdi ki, Azər-
baycanın milli simasını səciyyələndirən cəhətlər ciddi surətdə
saxlanılmalı və gücləndirilməlidir. Azərbaycanın «si-
masızlaşdırılmasının» qəti surətdə əleyhinə olan N.Nərimanov
və onun tərəfdarları bütün hakimiyyəti əslində öz əlində
cəmləşdirmiş Kommunist Partiyasının rəhbər orqanlarında azlıq
təşkil edirdilər. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən
kommunistlərin əsas hissəsi qeyri-azərbaycanlı-lardan ibarət
olduğu üçün respublikanın müstəqilliyinin müvəqqəti hal oldu-
ğunu öz əməllərində sübut edirdilər. Milliyyətcə erməni olan
kommunistlər çox böyük səlahiyyətli Bakı Partiya Komitəsinin
ətrafında birləşərək öz məkrli niyyətlərini həyata keçirmək
istəyirdilər. Onlar 1920-ci il mayın 5-6-da keçirilmiş birinci
Ümumbakı partiya konfransında şəhər partiya komitəsinə və
onun bürosuna öz tərəfdarlarının seçilməsinə nail oldular.
Beləliklə, respublikada milli, mənəvi və iqtisadi problemlərin
həllində qarşıdurmanın əsası qoyuldu.
Azərbaycanda işğalçı Sovet rejimi– proletariat diktaturası
üç formada həyata keçirilmişdir. İşğalın ilk günlərindən tətbiq
edilən forma inqilab komitələri oldu. Bu orqan malik olduğu
səlahiyyət və mahiyyət etibarı ilə çar Rusiyasının Vətənimizdə
tətbiq etdiyi komendant üsul idarəsi ilə eyni idi. Bir qədər sonra
inqilab komitələrindən yoxsul komitələrinə, daha sonra
sovetlərə keçildi.
Bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsinin ilk günlərindən
Azərbaycanda diktatura bərqərar oldu. Xalqın adından çıxış
edən bolşeviklər yeni yaranan dövləti proletar diktaturası
adlandırsa da, əsil həqiqətdə isə bu bir partiyanın hökmranlığı
Dostları ilə paylaş: |