VIII mühazirə
260
3) Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti beynəlxalq birliyin bütün
üzvləri ilə, xüsusən həmsərhəd xalqlar və dövlətlərlə
qonşuluq əlaqələri yaradacaq.
4) Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti öz sərhədləri daxilində
milliyətindən, dinindən, cinsindən, içtimai vəziyyətindən
asılı olmayaraq bütün vətəndaşlarına tam vətəndaşlıq və
siyasi hüquqlar verir.
5) Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti onun ərazisində yaşayan
bütün xalqların sərbəst inkişafına şərait yaradacaq.
6) Məclisi – Müəssisan çağrılana qədər Azərbaycanda ali
hakimiyyət xalqın səsvermə yolu ilə seçdiyi Milli Şura və
Milli Şuranın qarşısında cavabdeh olan Müvəqqəti
Hökumət sayılır.
Bundan sonra Milli Şura F.X.Xoyskiyə hökumətin
yaradılmasını tapşırdı. Azərbaycanın ilk müvəqqəti hökuməti
belə tərkibdə təqdim edildi: 1)F.X.Xoyski – Nazirlər Şurasının
sədri, Daxili işlər naziri; 2) Xosrovpaşa bəy Sultanov – Hərbi
nazir; 3) N.Yusifbəyli – Xalq maarifi və Maliyyə naziri; 4)
M.H.Hacinski – Xarici işlər naziri; 5) X.B.Məlikaslanov – poçt,
teleqraf və yollar naziri; 6) Ə.Şeyxülislamov – Əkinçilik və
əmək naziri; 7) X.Xasməmmədov – Ədliyyə naziri; 8)
M.Y.Cəfərov – Ticarət və sənaye naziri; 9) Camo Hacinski –
Dövlət nəzarəti naziri.
AXC-nin yaradılması bütün türk – müsəlman dünyasında
çox mühüm tarixi hadisə idi. Azərbaycan Respublikası dünyəvi
təməl üzərində qurulan ilk türk dövləti idi. AXC–nin
yaradılması ilə X1X əsrin əvvəllərində itirilmiş dövlətçilik
ənənələri bərpa edildi.
İstiqlaliyyət elan edildikdən sonra yaranmış dövlətin
sərhədlərini müəyyən etmək lazım idi. Ən çətin vəziyyətə Er-
mənistan düşmüşdü. Ermənistan nümayəndələri Azərbaycan
hökumətinə müraciət etmişdilər. Mayın 29-da erməni Milli
Şurası ilə danışıqlar barədə F.X.Xoyski Milli Şuraya məlumat
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
(1918 – 1920)
261
verir. Qeyd edir ki, Aleksandropol türklər tərəfindən tu-
tulduqdan sonra ermənilərə dövlət yaratmaq üçün siyasi mərkəz
lazımdır. Ona görə də Dağlıq Qarabağa olan iddialarından
imtina etmək şərti ilə İrəvan şəhəri onlara güzəştə edilə bilər.
Milli şuranın iclası İrəvanın ermənilərə güzəştə edilməsi barədə
öz razılığını bildirdi. İrəvan Milli Şurasının üzvləri M.Seyidov,
B.Rzayev, N.Nərimanbəyov buna özlərinin qəti etirazlarını
bildirdilər. Lakin Milli Şura etirazı qəbul etmədi.
Gürcüstan ilə sərhəd məsələsi müzakirə edildi. Zaqatala
dairəsi məsələsinin həlli əhalinin ixtiyarına verildi. Yerli
əhalinin rəyi ilə bu məsələ Azərbaycanın xeyrinə həll olundu.
Azərbaycan hökumətinin ilk diplomatik addımlarından biri
«Osmanlı imperatorluğu hökuməti ilə Azərbaycan Respublikası
arasında dostluq» müqaviləsinin imzalanması idı. Müqaviləni
Türkiyə tərəfindən Ədliyyə naziri Xəlil Menteşə, Qafqaz
cəbhəsinin baş komandanı Vahib paşa, Azərbaycan tərəfdən
Xarici işlər naziri M.H.Hacinski və Milli Şuranın sədri
M.Ə.Rəsulzadə imzaladılar. Bu, Azərbaycan Cümhuriyyətinin
xarici dövlətlə bağladığı ilk müqavilə idi.
Müqavilədə Osmanlı imperiyası ilə Azərbaycan Respub-
likası arasında daima sülh və möhkəm dostluğun bərqərar
olması, göstərilən hüdudlara əsasən Azərbaycanla Türkiyənin
geniş sərhədləri olan dövlət olması, dinclik və asayişi
möhkəmləndirmək, ölkənin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün
əgər ehtiyac olarsa Osmanlı hökumətinin Azərbaycan
respublikasına hərbi yardım göstərməyi öz üzərinə götürməsi,
dəmiryol yüklərinin daşınmasında tərəflərin öhdəlikləri, azad
gediş-gəliş və başqa maddələr irəli sürülürdü. Müqavilə Brest
Litovsk müqaviləsinin tərəflər arasında qüvvədə olmasından da
bəhs edirdi.
İyunun 4-də imzalanmış müqaviləyə əlavə olaraq iki
saziş də bağlandı.
1) Bakı-Batum neft kəmərinə aid olub Azərbaycan, Gür-
VIII mühazirə
262
cüstan, Türkiyə arasında imzalandı. Tərəflər razılığa gəldilər ki,
öz ərazilərində neft kəmərinin fəaliyyətini təmin etsinlər. Bu
sazişin imzalanması Azərbaycan Neft sənayesinin işinə müsbət
təsir göstərib onun xarici bazara çıxışını təmin edirdi; 2) dəmir
yollarına aid idi və 4 dövlət: Osmanlı imperiyası, Ermənistan,
Azərbaycan, Gürcüstan Respublikaları arasında imzalanmışdı.
Sazişdə deyilirdi: Keçmiş Rus dövlətinin mülkiyyəti olan
dəmir yol nəqliyyat vasitələri müqavilə imzalayan tərəflərin
ərazi hüdudlarına uyğun olaraq onlar arasında bölüşdürüləcək.
Gürcüstana məxsus dəmir yolları Türkiyə ilə bərabər 28 may
müqaviləsinə görə almanların da istifadəsinə verilirdi. Bununla
Almaniya Bakı neftinə doğru əhəmiyyətli addım atmış oldu.
Milli hökumət və Milli Şura iyunun 16-da Tiflisdən
Gəncəyə köçür. Milli Şura ölkədə yaranmış real vəziyyəti
nəzərə alaraq iyunun 17-də keçirdiyi iclasda 2 mühüm qətnamə
qəbul etmişdi.
1) Müvəqqəti Hökumətin səlahiyyətləri haqqında.
Qeyd olunur ki, Müvəqqəti Hökumət dövlət
müstəqilliyini, mövcud siyasi azadlıqları ləğv etmək, aqrar və
b. mühüm məsələlərə dair inqilabi qanunları dəyişdirmək hüqu-
quna malik deyil. O, 6 aydan gec olmayaraq milli məclisi çağır-
malıdır. Digər məsələlərdə tam bütün hüquqlara malikdir.
2) Milli Şuranın buraxılması, hakimiyyəti F.X.Xoyski
kabinəsinə təhvil vermək haqqında.
Gəncədə təşkil edilən ikinci hökumətin tərkibinə –
F.X.Xoyski, M.Hacinski, B.Cavanşir, X.Məlikaslanov, Ə.Əmir-
canov, X.Sultanov, N.Yusifbəyli, A.Aşurov, X.Rəfibəyli,
Ə.Topçubaşov, X.Xasməmmədov, M.Rəfiyev daxil idi.
Bu hökumətdə Müsəlman Sosialist bloku və Hümmət
iştirak etmirdi.
Azərbaycan Milli Şurası müvəqqəti olaraq öz işini da-
yandırdı və bütün səlahiyyətləri Müvəqqəti Hökumətə verdi, bir
şərtlə ki, o, 6 aydan gec olmayaraq Müəssisələr Məclisini
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
(1918 – 1920)
263
çağıracaq.
İyunun 27-də Azərbaycan dili dövlət dili elan edildi.
Dövlət idarələrində rus dilinin işlənməsinə də hələlik icazə
verilirdi.
Türk hərbi dəstələrinin Gəncə istiqamətində hərəkəti
BXKS-nin böyük narahatçılığına səbəb olmuşdu. 1918-ci il
iyunun əvvəllərində Bakı Kommunası Gəncə üzərinə yürüşə
hazırlaşırdı. Məqsəd türk hərbi dəstələri toplanana qədər
istiqlaliyyətin beşiyi olan Gəncəni dağıtmaq idi. Hərbi
əməliyyatların aparıldığı ərazilərdə müsəlman əhalisi yeni
talanlara məruz qalmağa başladı. İyunun 23-də Azərbaycan
hökuməti hərbi vəziyyət elan etdi. İyunun 27-si ilə 1-i
arasındakı dörd günlük gərgin vuruşma döyüşün taleyini həll
etdi. Göyçay ətrafındakı döyüşlərdə Sovetin qoşunlarının Gən-
cəyə yürüşünün qarşısı alındı və İslam ordusu Bakı
istiqamətində hərəkətə başladı. Bakı Sovetinin qoşunları
darmadağın edilərək geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar.
BXKS-nin həyata keçirdiyi antiazərbaycan siyasəti
bolşeviklərin tamamiilə nüfuzdan düşməsinə və 1918-ci il
iyulun 31-də onların istefasına gətirib çıxartdı. Bundan istifadə
edən eser-menşeviklər «Sentrokaspi diktaturası» orqanını
yaratdılar. Bununla hakimiyyət həmin orqanın və Sovetin
müvəqqəti icraiyyə komitəsinin reyasət heyətinin əlinə keçdi.
Bu orqan da ilk gündən bolşeviklərə divan tutmaq və ingilisləri
Bakıya dəvət etmək mövqeyi tutdu. Yeni hökumət eyni
zamanda Bakı Sovetinin antiazərbaycan siyasətini davam
etdirməyə başladı. Lakin nə bu yeni hökumət, nə də onların
müttəfiqi olan ingilislər Bakının milli qüvvələr tərəfindən azad
edilməsinə mane ola bilmədilər.
Azərbaycan hökumətinin əsas vəzifəsi AXC-nin
hakimiyyətini ölkənin bütün ərazisinə yaymaq və Bakını
Azərbaycan xalqının düşmənlərindən azad etmək idi.
Sentyabrın 15-də ağır döyüşlərdən sonra, Qafqaz İslam ordusu
Dostları ilə paylaş: |