X mühazirə
359
birlikdə Azərbacyan Milli legionu da geri çəkilirdi. Müharibə
qurtardıqdan sonra azərbaycanlı legionçular dünyanın müxtəlif
ölkələrinə səpələndilər. Almaniyanın məğlubiyyətindən sonra
Azərbaycan Milli Hökumətinin prezidenti Ə.Fətəlibəyli-
Düdənginskinin ağır mühacirət dövrü başlayır. O, əvvəl Misirə,
sonra Türkiyəyə gedir. «Bolşevizmə qarşı mübarizə» məqsədilə
ABŞ ideoloji təbliğat vasitəsi olan «Azadlıq» radiosunu təşkil
edir və Ə.Fətəlibəyli-Düdənginskini Azərbaycan redaksiyasının
redaktoru vəzifəsinə dəvət edir. «Azadlıq» radiostansiyasının
açılışı Stalinin ölümü günü - 1953-cü il martın 5-də olur. 1954-
cü ildə Ə.Fətəlibəyli-Düdənginski sovet cəsusu tərəfindən
xaincəsinə öldürülür.
Əbdül Rəhim bəy Fətəlibəyli-Düdənginski özünün mənalı
ömrünu xalqına həsr etmişdi. Onu tanıyanlar və onun rəhbərliyi
altında işləyənlərin xatirələrindən bir daha aydın olur ki, bu
cəsur insan elmli və savadlı, böyük təşkilatçılıq qabiliyyətinə
malik rəhbər, parlaq bir şəxsiyyət, öz xalqını sevən bir insan
olmuşdur
.
Güclü qüvvəyə malik olan Azərbaycanlı legionerlər
Azərbaycanın müstəqilliyi xəttini yürütdükləri üçün xalqımızın
tarixində şərəfli yer tutmağa tam layiqdirlər.
5. Azərbaycan mədəniyyəti müharibə illərində.
İkinci dünya müharibəsinin geosiyasi nəticələri
Müharibə illərində Azərbaycanın elm və mədəniyyət
xadimləri, maarif, ədəbiyyat və incəsənət nümayəndələri,
çoxsaylı Azərbaycan ziyalıları öz fədakar əməyi və zəhməti ilə
faşist Almaniyasına qarşı ədalətli mübarizəyə, böyük tarixi
qələbəyə həlledici kömək və yardım etmiş, arxa cəbhə ilə ön
cəbhənin möhkəm və sarsılmaz birliyinin təmin edilməsinin
uğurlu həlli yolunda səylə və yorulmadan çalışmışlar.
Azərbaycan alim və ziyalılarının müharibə illərindəki fəaliyyəti
Azərbaycan
İkinci dünya müharibəsi dövründə
360
həqiqətən təqdirəlayiqdir və unudulmazdır. Faşizm üzərində
böyük tarixi qələbənin qazanılmasında Azərbaycan alimlərinin,
elm və mədəniyyət nümayəndələrinin özünəməxsus payı, rolu
və xidmətləri vardır. Müharibənin ilk günlərində SSRİ Elmlər
Akademiyasının Azərbaycan filialının bir qrup əməkdaşı xalqa
və dövlətə müraciətində yazmışdı: “Bakının bütün əməkçiləri
ilə birlikdə biz alimlər də var qüvvəmizi düşməni tamam
darmadağın etmək üçün, qəhrəman Qızıl Ordunu, igid
tankçıları, sovet şahinlərini neft və benzinlə təmin etmək işinə
verəcəyik”.
Müharibə dövründə xüsusilə Azərbaycanın kimyaçı və
tibb alimləri misilsiz işlər görmüş, müxtəlif növ silahlar və
partladıcı hərbi sursatlar hazırlamış, bir çox qiymətli təkliflər
irəli sürmüşdülər. 1941-ci ilin yayında Bakıda ilk hidrogen
birləşmələri qrupu hazırlandı. Yusif Məmmədəliyevin
rəhbərliyi ilə bir qrup alim 28 gün laboratoriyadan çıxmayaraq,
neft-kimya elmində böyük hadisə olan yüksək oktanlı aviasiya
benzini əldə etdi. Akademik Y.H.Məmmədəliyevin sədrliyi ilə
görkəmli Azərbaycan alimləri R.H.İsmayılov, H.X.Əfəndiyev,
Ə.M.Quliyev, H.B.Şaxtaxtinski, S.C.Mehdiyev, V.S.Qutırya,
Ş.A.Məmmədov və başqalarından ibarət kimya problemləri
üzrə nüfuzlu və səlahiyyətli bölmə yaradıldı. Neft emalı
müəssisələrində 75 laboratoriya fəaliyyət göstərirdi.
Alimlərimiz mühüm hərbi əhəmiyyəti olan xlorlu metal,
müxtəlif partladıcı maddələr, təyyarə, tank və hərbi maşınlar
üçün sürtgü yağları, metalkəsən dəzgahlar, avtomat qurğu
silahları və digər silah növləri hazırlayırdılar. Kimyaçı
alimlərimizi n köməyi ilə 100 növ neft-kimya məhsulları, o
cümlədən 38 növ sürtgü yağı, 9 adda təyyarə benzini, 8 növ
dizel yağı istehsal edilirdi.
Respublikamızın bioloq alimləri Azərbaycan ərazisində
bitən bitkilərdən ucuz başa gələn və həm də keyfiyyətli
müxtəlif dərman növləri icad etdilər. Onların köməyi ilə efir
X mühazirə
361
yağı əldə edilirdi. Professor Mustafa Topçubaşov tibb elminə,
xüsusən cərahiyyə elminə böyük yeniliklər gətirmişdi.
Azərbaycan alimləri Mirəli Qaşqayın və Şamil
Əzizbəyovun rəhbərliyi ilə strateji xammal – odadavamlı gil,
fosforit yataqları aşkar edildi. “Azneft” geoloqları tərəfindən
aparılmış kəşfiyyat işləri nəticəsində 850 neft mənbəyi kəşf
edildi. Professor Əziz Əliyevin sədrliyi ilə 1942-ci ildə “Yaralı
döyüşçülərə və xəstələrə komək komitəsi” yaradıldı.
İctimai və humanitar elmlər sahəsində çalışan alimlər
xalqın qəhrəmanlıq tarixindən bəhs edən əsərlər yazırdılar.
Müharibə illərində tarixçi alim, professor Zülfəli İbrahimovun
«Babək» tarixi kitabı nəşr olundu. H.Hüseynov və
M.N.Dadaşzadənin redaktəsi ilə «Azərbaycan ədəbiyyatı”nın
qısa tarixi» nəşr edildi. Bundan başqa “Azərbaycan tarixinin
qısa oçerkləri“, dörd cildlik “Rusca-azərbaycanca lüğət“,
“Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları“, Nizami və Fizulinin
yaradıcılığından bəhs edən əsərlər, Azərbaycan xalqının
qəhrəman keçmişindən, xalqlar dostluğundan, döyüş
qəhrəmanlıqlarından bəhs edən əsərlər yazılmışdı. Səməd
Vurğun, Süleyman Rüstəm, Məməd Səid Ordubadi, Rəsul Rza,
Mirzə İbrahimov, Süleyman Rəhimov, Osman Sarıvəlli,
Məmməd Rahm, Zeynal Xəlil, Əhməd Cəmil, Mirvarid Dilbazi,
Nigar Rəfibəyli, Cəfər Xəndan, Mircəlal Paşayev, Tələt
Əyyubov və b. böyük təbliğat işlərində fəal iştirak edir, xalqı
qələbəyə ruhlandıran yeni-yeni əsərlər yaradırdılar.
Azərbaycan incəsənətinin görkəmli xadimləri və
bəstəkarları yeni-yeni musiqi əsərləri, marş, simfoniya, mahnı
və balladalar yaradırdılar. Üzeyir Hacıbəyov, Səid Rüstəmov,
Süleyman Ələsgərov, Bülbül, Cahangir Cahangirov, Niyazi və
başqaları yaratdıqları musiqi ilə cəbhələrdə döyüşçülərə mənəvi
ruh və qida verir, onlarda qələbəyə möhkəm inam və əqidə
yaradırdılar.
1945-ci il martın 23-də SSRİ Elmlər Akademiyasının
Azərbaycan
İkinci dünya müharibəsi dövründə
362
Azərbaycan filialı əsasında Azərbaycan SSR Elmlər
Akademiyası yaradıldı ki, bu da respublikamızda elmin
inkişafında mühüm rol oynadı.
Böyük Vətən müharibəsi illərində Azərbaycan ədəbiyyatı,
mədəniyyəti və incəsənəti respublikamızın görkəmli zi-
yalılarının qələm tutan əli ilə daha təsirli idi və qələbəyə
ruhlandırırdı. Müharibənin ilk günlərində Səməd Vurğun
yazdığı “Vətən keşiyində“, “Şəfqət bacısı“, “Qızıl şahinlər“,
“Komsomol marşı “, “Vətən eşqi“ və b. şerləri ilə ön və arxa
cəbhədə vuruşan döyüşçü əsgərlərimizi, kənd əməkçilərini
qələbəyə ruhlandırır, adamlara mənəvi dəstək verirdi. Moskva,
Leninqrad, Sevastopol, Stalinqrad, Volqa, Qafqaz uğrunda
gedən döyüşlər zamanı əsgərlərimizi ruhlandıran Azərbaycan
poeziyasının yeni-yeni nümunələri yazıldı. Səməd Vurğunun
“Moskva“, “Salam Moskva“, “Rus ordusu“, M.Rahimin “Rus“,
“Nataşanın ölümü“, M.Dilbazinin “Sevastopolun qəhrəman
döyüşçülərinə“, “Sevinc“ adlı şeirləri xalqlar dostluğunun
qələbəyə ruhlandıran mövzusuna həsr edilmişdi. 1941-1945-ci
illərdə partizan mübarizəsinə həsr edilmiş şeirlər yazılmışdı.
S.Vurğun «İgid şahin», «Qəhrəmanın hünəri», «Partizan
Babaş», Ə.Cəmilin «Bəxtiyar», Z.Xəlilin «On üç dost»,
M.Rahimin «Onu Don qucaqladı» və b. şeirləri yazıldı.
Müharibə illərində qadın əməyinə, qadın hünərinə və
qadın qəhrəmanlığına həsr edilmiş bir çox əsərlər işıq üzü
görmüşdü. S.Vurğunun «Ananın öyüdü», R.Rzanın «Əsgər
anasının sözləri», S.Rüstəmin «Ana və poçtalyon», «Qocanın
dedikləri», M.Rahimin «Sevgilimin arzusu», Ə.Cəmilin «Tez ol
sevgilim, tez ol!» şeirləri qadın və qızlarımızın qəhrəmanlığına,
pak və ülvi məhəbbətinə həsr edilmişdir ki, belə təmiz sevgi ilə
əsgərləri qələbəyə, qadın və qızlarımızı isə onlara mənəvi
yardım etməyə hədsiz dərəcədə ruhlandırırdı.
Azərbaycan yazıçıları və dramaturqları, o cümlədən Mir
Cəlalın «Ananın köməyi», «Ananın yarışı», M.Hüseynin
Dostları ilə paylaş: |