Baki döVLƏt universiteti

XI mühazirə 
 
 
390
Nazirliyinin rəhbəri Yemelyanovun hazırlayıb M.Bağırova 
təqdim etdiyi rəsmi arayışda deportasiya olunan 
azərbaycanlıların ermənilər tərəfindən sıxışdırılmaları barədə 
kollektiv imza ilə göndərdikləri məktub və  ərizələri 
«millətçilik», «siyasi təxribat» kimi xarakterizə edilirdi. 
Bunlara isə M.Bağrov inanırdı. 
Beləliklə, 1949-cu ildə Ermənistan SSR ərazisindən – 
qədim Qərbi Azərbaycan torpaqlarından 15.276 nəfər adam 
Şimali Azərbaycana deportasiya edildi. Deportasiya olunanlar 
Şimali Azərbaycanın Saatlı, Mirbəşir (Tərtər), Göyçay, İmişli, 
Əli-Bayramlı, Zərdab, Salyan, Kürdəmir, Xaldan, Sabirabad, 
Jdanov (Beyləqan), Yevlax, Ucar, Bərdə, Gədəbəy rayonlarında 
yerləşdirildi. Ən çətini, dözülməzi ondan ibarət idi ki, dağlıq və 
dağətəyi  ərazilərdə dünyaya göz açıb, yaşayan bu əhali indi 
birdən-birə çox isti olan Kür-Araz ovalığına köçürülürdü. 
Sonrakı ildə – 1950-ci il martın 14-də və avqustun 25-də 
daha 3419 təsərrüfatın və 14.361 nəfər azərbaycanlının 
Ermənistan SSR-dən Azərbaycana köçürülməsi haqqında 
Azərbaycan və Ermənistan respublikalarının hökumətləri birgə 
qərar qəbul etdilər. 
Köçürülənlərin sosial və  məişət problemlərinə vaxtında 
diqqət yetirilmirdi. Bunun nəticəsi idi ki, 1950-ci ildən 
başlayaraq Kür-Araz ovalığından  əhalinin bir hissəsi 
Ermənistana – öz keçmiş ata-baba yerlərinə qayıtmağa 
başlamışdı. Deportasiya olunanların digər bir qismi isə 
Azərbaycan hökumətinə  və  Mərkəzə  şikayət məktubları 
göndərir və onlara olan diqqətsizlikdən, qeyri-insani 
münasibətdən söz açırdı. Lakin onların  şikayət və  tələblərinə 
cavab verən tapılmırdı.  Əksinə, 1950-ci ilin payızında 
Ermənistan SSR ərazisindən Azərbaycana yeni 2907 təsərrüfat 
və 12.332 nəfər adam köçürülmüşdü. 
Bütün bunlara baxmayaraq, erməni millətçiləri, onların 
himayədarları SSRİ Nazirlər Sovetinin 23 dekabr 1947-ci il və 
Şimali Azərbaycan İkinci dünya  
müharibəsindən sonrakı dövrdə (1946-1960-cı illərdə) 
 
 
391
10 mart 1948-ci il tarixli qərarlarının icra olunması 
vəziyyətindən narazılıq edirdilər. Nəticədə, onların təkidi ilə 28 
fevral 1951-ci ildə SSRİ Nazirlər Soveti «1951-ci ildə 
köçürülmə planı haqqında» 605 saylı tam məxfi olan yeni qərar 
qəbul etməli olmuşdu. Qərarda köçürülmənin sürətləndirilməsi 
və qısa müddətdə başa çatdırılması öz əksini tapmışdı. Lakin bu 
qərar da erməniləri təmin etmədi. Çünki erməni millətçilərinin 
istəyinə  rəğmən deportasiya olunanların geriyə qayıtması ara 
vermir, əksinə, artırdı. 
1952-1953-cü illərdə Ermənistan SSR ərazisindən daha 
3155 təsərrüfat və 1.376 nəfər azərbaycanlı Azərbaycana 
köçürüldü. Bununla yanaşı geri qayıdanların sayı da artırdı. 
Bunun başlıca səbəbi Azərbaycanın Kür-Araz ovalığında adi 
şəraitin olmaması idi. 
Dövlət sənədlərində göstərilir ki, 1953-cü ildə 
köçürülənlərdən 1115 ailə geri qayıtmışdı.  
Beləliklə, 1948-1953-cü illərdə Ermənistan SSR 
ərazisində yaşayan 150 min nəfər azərbaycanlı öz doğma 
torpaqlarından zorla köçürüldü. Bu, mərkəzin və Ermənistan 
hökumətinin qeyri-insani fəaliyyətindən, qatı millətçilikdən, 
şovinist münasibətdən başqa bir şey deyildi. Bu, adi insan 
hüquqlarının kobudcasına pozulması, anti-demokratik hərəkət 
idi. 
Köçürülmə sonrakı illərdə  də davam etdi. 1954-1956-cı 
illərdə 1316 təsərrüfat, 5876 nəfər azərbaycanlı Ermənistandan 
deportasiya olunmuş, etnik təmizləmənin növbəti mərhələsi 
keçirilmişdi. 
Onu da təəssüflə qeyd edək ki, deportasiya olunanların 
hər üç nəfərindən biri yeni şəraitə, isti və quru iqlimə, adi 
məişət təminatsızlığına dözə bilməyib, aclıq və  xəstəlikdən 
ölürdü. 
Beləliklə, 1948-1956-cı illərdə Stalin-Beriya-Mikoyan 
üçlüyünün məkrli, antiazərbaycan siyasəti və M.Bağırovun 

---

XI mühazirə 
 
 
392
qətiyyətsizliyi nəticəsində Ermənistan SSR-də 
azərbaycanlıların sayı xeyli azaldı. Vaxtilə Vedi, Keşişkənd 
rayonlarının 
əhalisinin etnik tərkibinin 72 faizini 
azərbaycanlılar təşkil etdiyi halda, deportasiyadan sonra orada 
cəmi 15-17 faiz azərbaycanlı qalmışdı. Azərbaycanda isə 
əksinə, ermənilərin sayı artırdı. Azərbaycanın  əsas iri 
şəhərlərində – Bakıda, Sumqayıtda, Gəncədə,  Əli-Bayramlıda, 
Mingəçevirdə, Daşkəsəndə və s. şəhərlərdə ermənilərin sayının 
artması ilə yanaşı, erməni gizli təşkilatları yaranırdı. 
1948-1956-cı illərdə Ermənistan SSR-dən, öz tarixi 
torpaqlarından köçürülən azərbaycanlıların bu faciəsi hüquqi 
cəhətdən 1948-ci ildə BMT-nin İnsan Hüquqları 
Komissiyasının qəbul etdiyi qərarın II maddəsinə uyğun olaraq 
soyqırım və etnik təmizləmə kimi qiymətləndirilməli idi, lakin 
hələ bu günə  qədər buna beynəlxalq miqyasda hüquqi qiymət 
verilməyib. 
80-ci illərin sonunda isə soydaşlarımız Ermənistan SSR-
dən sonuncu nəfərinədək zorla qovuldu və ermənilər tərəfindən 
azərbaycanlılara qarşı  həyata keçirilən etnik təmizləmə sona 
çatdırıldı. 
Qərbi Azərbaycanda yaşayan soydaşlarımızın faciəsinə 
düzgün qiymət ilk dəfə olaraq Azərbaycan Respublikasının 
Prezidenti, ümummilli liderimiz Heydər  Əliyev tərəfindən 
verildi. O, 1997-ci il dekabrın 18-də «1948-1953-cü illərdə 
azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik 
torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında» fərman 
imzalandı. Bu fərmanla Ermənistan SSR ərazisində azər-
baycanlılara qarşı  tətbiq edilən etnik təmizləmə  və soyqırımı 
siyasətinin mürtəce mahiyyəti dünya sivilizasiyasına çatdırıldı. 
 
«1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların  
Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik  
torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası  
Şimali Azərbaycan İkinci dünya  
müharibəsindən sonrakı dövrdə (1946-1960-cı illərdə) 
 
 
393
haqqında» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 
 FƏRMANI 
Son iki əsrdə Qafqazda azərbaycanlılara qarşı 
məqsədyönlü  şəkildə  həyata keçirilmiş etnik təmizləmə  və 
soyqırımı siyasəti nəticəsində xalqımız ağır məhrumiyyətlərə, 
milli faciə və  məşəqqətlərə məruz qalmışdır. Mərhələ-mərhələ 
gerçəkləşdirilən belə qeyri-insani siyasət nəticəsində 
azərbaycanlılar indi Ermənistan adlandırılan  ərazidən – min 
illər boyu yaşadıqları öz doğma tarixi-etnik torpaqlarından di-
dərgin salınaraq kütləvi qətl və  qırğınlara məruz qalmış, 
xalqımıza məxsus minlərlə tarixi-mədəni abidə  və yaşayış 
məskəni dağıdılıb viran edilmişdir. 
SSRİ Nazirlər Sovetinin 1947-ci il 23 dekabr tarixli 4083 
nömrəli və 1948-ci il 10 mart tarixli 754 nömrəli qərarları 
Azərbaycan xalqına qarşı növbəti tarixi cinayət aktı olmuşdur. 
Bu qərarlar  əsasında 1948-1953-cü illərdə 150 mindən çox 
azərbaycanlı Ermənistan SSR ərazisindəki dədə-baba 
yurdlarından kütləvi surətdə və zorakılıqla sürgün olunmuşdur. 
Adi hüquq normalarına zidd olan bu qərarların icrası zamanı 
avtoritar-totalitar rejimin mövcud repressiya qaydaları geniş 
tətbiq edilmiş, minlərlə insan, o cümlədən qocalar və körpələr 
ağır köçürülmə  şəraitinə, kəskin iqlim dəyişikliyinə, fiziki 
sarsıntılara və mənəvi genosidə dözməyərək həlak olmuşlar. Bu 
işdə erməni  şovinist dairələrinin və SSRİ  rəhbərliyinin 
cinayətkar siyasəti ilə yanaşı, o dövrkü Azərbaycan 
rəhbərliyinin öz xalqının taleyinə zidd mövqeyi, soydaşlarımıza 
qarşı törədilən cinayətlərin təşkilində və həyata keçirilməsində 
iştirakı da az rol oynamamışdır. 
Təəssüf ki, 1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların 
Ermənistan SSR ərazisindən deportasiya olunması faktı ötən 50 
il ərzində lazımınca araşdırılmamış, bu hadisələrə hüquqi-siyasi 
qiymət verilməmişdir. 
Yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq qərara alıram: 

---