Baki döVLƏt universiteti

XI mühazirə 
 
 
382
Halbuki Azərbaycan dili haqqında qanunun qəbulunda Mirzə 
İbrahimovun xüsusi təşəbbüsü olmuşdu. Qanun da onun Ali 
Sovetin Rəyasət Heyətinə sədrliyi altında qəbul edilmişdi. 
Mirzə  İbrahimov Xruşşovun Azərbaycan SSR Ali 
Sovetinin sonuncu sessiyasında qəbul edilmiş təhsil sisteminin 
yenidən təşkil edilməsi haqqındakı qanunu, şagirdlərə dilin 
tədrisi məsələsinə tənqidi barədə «ədalətli olaraq bizim yoldaşı 
tənqid edib» söyləmişdi. 
İ.Mustafayev guya dil məsələsində çox inadkarlıq 
göstərib, heç kimi eşitməyib. Plenumda səslənən çıxışlarda 
göstərilirdi ki, İ.Mustafayev yalnız kənd təsərrüfatı 
mütəxəssisidir, təhsil, məktəb, dil məsələlərində təcrübəsizdir. 
Vəli Axundovun çıxışından belə aydın olurdu ki, 
Azərbaycanda dövlət dilinin Azərbaycan dili olması  mərkəzin 
yeritdiyi siyasətin pozulması  və  İ.Mustafayevin, M.İbra-
himovun siyasi cəhətdən yetkin olmamasının nəticəsidir. 
Plenum onu da qeyd etdi ki, radio verilişlərində 
respublikanın çoxmillətli  əhalisi nəzərə alınmır. Respublika 
radiosunda verilişlərin efir vaxtı 13 saat nəzərdə tutulub ki, 
Azərbaycan dilində verilişlərə 12 saat on dəqiqə, rus və erməni 
dillərində isə 28 dəqiqə vaxt ayrılıb. Plenum bunu həmin 
xalqlara qarşı hörmətsizlik kimi qiymətləndirmişdi. 
Məhz bütün bunları nəzərə alan Mərkəz 1959-cu ilin iyul 
ayında İ.Mustafayevi millətçilikdə təqsirləndirərək Azərbaycan 
KP MK-nın birinci katibi vəzifəsində uzaqlaşdırdı. Vəli 
Axundov Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi vəzifəsinə 
təyin edildikdən sonra həyata keçirdiyi ilk tədbirlərdən biri 
kimi, Azərbaycan SSR-in təhsil haqqında 1959-cu il qanununa 
respublikada təhsilin rus dilində aparılmasına geniş imkan açan 
əlavələr edildi. 
60-cı illərdə mərkəzi orqanların düzgün olmayan si-yasəti 
nəticəsində Ermənistanla Azərbaycan arasında münasibətlərdə 
yenidən gərginlik yarandı. Mərkəzdən müdafiə olunan, 
Şimali Azərbaycan İkinci dünya  
müharibəsindən sonrakı dövrdə (1946-1960-cı illərdə) 
 
 
383
Mikoyan və Suslov kimi imperiya rəhbərlərinin dəstəklədiyi 
ermənilər Dağlıq Qarabağ  məsələsini yenidən ortaya atdılar. 
Ermənistan Respublikasının və Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ 
Vilayətinin erməni  əhalisi Dağlıq Qarabağın Ermənistana 
verilməsini tələb etməyə başladı. Həmçinin, Ermənistanda 
antitürk  əhval-ruhiyyəsi yenidən qızışdı. «Qarabağ  hərəkatı» 
gizli təbliğatdan açıq fəaliyyətə keçməyə başldı. Hətta 
«Qarabağ  hərəkatı»na rəhbərlik edən «Daşnaksütyun» 
partiyasının qərarına görə, «Böyük Ermənistan» dövləti 
yaratmaq, bu işdə başlıca  əngəl olan bütün türkdilli xalqları 
kölə  vəziyyətinə salmaq, tədricən məhv etmək məqsədilə 
«Ermənistanın azadlığı uğrunda erməni gizli ordusu» (ASALA) 
– terrorçu siyasi silahlı təşkilatı yarandı. 
1960-cı illərin sonunda ermənilərin tələbi ilə Dağlıq 
Qarabağın Ermənistana verilməsi məsələsi hətta Sov.İKP MK-
nın müşavirəsində müzakirə edildi. Müşavirədə  qızğın 
diskussiya oldu. İmperiyanın başçısı N.S.Xruşşov bu məsələnin 
arzuolunmaz nəticələrə  gətirib çıxara biləcəyini dərk edə bildi 
və ermənilərin tələblərini rədd etdi. 
1964-cü ilin əvvəlində SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 
sədri A.İ.Mikoyan 1954-cü ildə Krımın Ukraynaya 
birləşməsindən ruhlanaraq, hesab etmişdi ki, Dağlıq Qarabağı 
da Ermənistana vermək mümkündür. Bu baxımdan da o, Dağlıq 
Qarabağın Ermənistana verilməsini imperiya rəhbərindən – 
N.S.Xruşşovdan xahiş etmişdi. N.S.Xruşşov isə «müdriklik» 
göstərərək bildirmişdi ki, «mən DQMV ermənilərinin bir sutka 
ərzində Ermənistana köçürülməsi üçün 12 min hərbi yük maşını 
verməyə hazıram». 
Bütün bunlara baxmayaraq, ermənilərin Dağlıq Qarabağ 
niyyəti tamamilə məhv olmadı. Azərbaycanlılar öz vətənində – 
Dağlıq Qarabağda sıxışdırılırdı. 1967-ci ildə burada – 
Stepanakertdə (Xankəndində) azərbaycanlılara divan tutulmuş, 
bir neçə nəfər isə qətlə yetirilmişdi. Bütün bunlar Azərbaycanın 

---

XI mühazirə 
 
 
384
dövlət başçısı V.Axundovun gözü qarşısında baş verirdi. Hətta 
onun razılığı ilə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti 
1969-cu il 7 may tarixli qərarı ilə  sərhəd rayonlarında 2 min 
hektardan çox Azərbaycan torpağının Ermənistana verilməsi 
haqqında hələ 1938-ci il mayın 5-də verilmiş qərarı təsdiq etdi, 
lakin 1969-cu ilin iyulunda Azərbaycanda hakimiyyətə  gələn 
H.Ə.Əliyev bu qərarın icra olunmasına yol vermədi. 
Sov.İKP MK-nın 1964-cü il 4 oktyabr plenumunda 
N.S.Xruşşov tutduğu vəzifədən uzaqlaşdırıldı. L.İ.Brejnev 
Sov.İKP MK-nın birinci katibi (1966-cı ildən baş katibi) 
seçildi. 
Partiya inzibati amirliyi yenidən gücləndi. Partiya, sovet, 
həmkarlar ittifaqları və komsomol orqanları təşkilatca yenidən 
ərazi prinsipi üzrə quruldu. 
Mərkəzdə gedən bu «yenidənqurma» öz təsirini 
Azərbaycana da göstərdi. 50-ci illərdəki demokratik meylləri 
yenidən inzibati amirlik əvəz etməyə başladı. Respublikanın 
iqtisadi və sosial hüquqları yenidən pozuldu. 
 
 
2. 1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların 
Qərbi Azərbaycan torpaqlarından növbəti deportasiyası 
 
Sovet hakimiyyətinin ölkənin müxtəlif regionlarında, o 
cümlədən Qafqazda Azərbaycan, erməni, gürcü və başqa 
xalqları bir-birinə qarşı qoymaq siyasəti çar Rusiyasının 
məqsədli siyasətinin davamı idi. Bu siyasət mərkəzə qeyri-rus 
xalqlar, xüsusilə  də müsəlman və türklər üzərində öz hakim 
mövqeyini qoruyub saxlamaq üçün lazım idi. 
Azərbaycanlılar və digər türklər yaşayan torpaqların işğalı 
hesabına «Böyük Ermənistan» dövləti yarartmaq xəstəliyinə 
tutulan ermənilər özlərinin heç vaxt mümkün olmayacaq 
məqsədlərinə çatmaq üçün bütün vasitələrdən istifadə etməyə 
Şimali Azərbaycan İkinci dünya  
müharibəsindən sonrakı dövrdə (1946-1960-cı illərdə) 
 
 
385
çalışırdılar. 
Moskvadakı havadarlarının köməyi ilə  mərkəzdəki və 
xarici ölkələrdəki erməni və ermənipərəst lobbilərinə arxalanan 
erməni – daşnaklar müharibədən sonrakı illərdə  də vaxtaşırı 
azərbaycanlıların Ermənistan SSR-dəki öz tarixi etnik 
ərazilərindən sıxışdırılıb çıxarılması, ilk növbədə Dağlıq 
Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi tələbi ilə çıxış edirdilər. 
40-cı illərin ortalarında Mərkəzin, bilavasitə Moskvadakı 
erməni lobbisinin lideri və  rəhbəri A.Mikoyanın təşəbbüsü ilə 
Ermənistanda kommunistlərin fəal iştirakı ilə gizli «Qarabağ 
hərəkatı» və «Qarabağ komitəsi» yaradılmışdı. 1945-ci ilin 
payızında Ermənistan rəhbərliyi partiya elitasının köməyi ilə 
növbəti dəfə ÜİK(b) P MK qarşısında Azərbaycan torpaqlarının 
bir hissəsinin – Dağlıq Qarabağ bölgəsinin Ermənistana 
birləşdirilməsi haqqında məsələ qaldırdı. Ermənistan K(b) P 
MK və XKS Stalinə müraciət edərək heç bir elmi, tarixi əsası 
olmadan bildirdilər ki, Dağlıq Qarabağ  ərazisi guya iqtsadi 
cəhətdən daha çox Azərbaycanla deyil, Ermənistanla bağlıdır. 
Mərkəzdə bu məsələyə dərhal münasibət bildirildi. 
Belə ki, Moskvanın nümayəndəsi ÜİK(b) P MK katibi 
ermənipərəst K.M.Malenkov 28 noyabr 1945-ci ildə 
Azərbaycan K(b) MK-nın 1-ci katibi Mircəfər Bağırova məktub 
yazaraq bu məsələ haqqında – ermənilərin istəyi ilə bağlı 
məlumat verir və onun rəyini bilmək istəyir. 
M.Bağırov isə öz növbəsində 10 dekabr 1945-ci il tarixdə 
K.M.Malenkovun məktubuna cavab göndərir. Cavab 
məktubunda Ermənistanın Dağlıq Qarabağla bağlı irəli sürdüyü 
bu iddiaların heç bir elmi, tarixi əsası olmadığı  və Dağlıq 
Qarabağın Azərbaycanın qədim torpağı olduğu sanballı 
faktlarla sübut edilirdi. M.Bağırov bildirirdi ki, əhalisinin 
əksəriyyətini azərbaycanlılar təşkil edən Şuşadan başqa, Yuxarı 
Qarabağ ərarizisi o halda Ermənistana verilə bilər ki, Zəngəzur 
bölgəsi bütövlüklə Azərbaycana qaytarılsın. Buna isə  nə 

---