Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин

Hədislərin mətn baxımından təhlili məsələsi 
97 
Beləliklə, həm Məkkə  və Qureyş tarixi ilə  əlaqədar qələmə alınmış 
əsərlərdəki tarixi faktlar həm də, dilçi alimlərin nəql ettikləri bilgilərə 
əsaslanaraq “fəluzəc” adlı  şirniyyat növünün İslam gəlmədən  əvvəl Məkkə 
şəhərində tanındığını söyləmək mümkündür. Ayrıca, tarixi mənbələr bizə 
Məkkənin  ən comərd  şəxslərindən biri sayılan Abdullah b. Cud`anın 
fəluzəcə ilk dəfə Sasanilərdə rastladğı  və onu öz ölkəsinə  gətirdiyini iddia 
etmək imkanı verir. Fəluzəc hədisində mövcud olan və  İbn Abbasa nisbət 
edilən “Fəluzəci ilk dəfə belə eşitdik” və hz. Peyğəmbərə aid edilən “Fəluzəc 
nədir?” ifadələrinin həqiqəti əks etdirmədiyini və tarixi faktlarla təzad təşkil 
etdiyini qeyd etmək mümkündür. Yəni hədis mətn baxımından uydurma 
hesab edilir.  
Nəticə etibarilə  İsnad ilk mənbə kimi hədis rəvayətinin ayrılmaz 
hissəsidir. Lakin xüsusilə mübahisəli və uydurma sayılan hədisləri təhlil 
edərkən yalnız isnadla kifayətlənib, mətni araşdırmamaq hədislərin 
anlaşılmasında bəzi çətinliklər törədir. “İnək  ətində  xəstəlik vardır” və 
“fəluzəc” nümunələrindən də aydın olduğu kimi hədis xaricindəki tarix, 
ədəbiyyat, bəşəri təcrübə və s. kimi mənbələr bəzi hədislərin daha yaxşı başa 
düşülməsi üçün köməkçi vasitə rolunu oynayır.  
 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
Ahmet Yücel, “Hadis Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi”  İstanbul 1996. 
Albani, “əs-Silsilətus-Sahiha” Riyad 1996. 
Bəlazuri, “Ənsabul-əşraf”, Qahirə 1959 
Buxari, “əl-Camius-Səhih”, İstanbul 1979. 
Cavad Əli, “əl-Mufassal fi tarixil-Ərəb qabləl-İslam”, Beyrut 1968 
Əbul-Fərəc əl-İsfahani, “əl-Əğani”, Beyrut 1927 
əl-Fakihi, “Əxbaru Məkkə”, Məkkə 1986 
əl-Xatib, “Şərəfu Əshabil-hədis” Ankara 1972. 
əl-Xatib, “əl-Kifayə fi ilmir-rivayə”, Qahirə (t.y.) 
Hakim ən-Nisaburi, əl-Müstədrək aləs-Sahiheyn, Haydarabad 1915 
İbn Əbu Asim, “əl-Əvali” Beyrut 1987 
İbn Həbib, “əl-Munəmmaq”, Beyrut 1985 
İbn Həcər “Təhzibut-Təhzib”, Beyrut 1991, 

---

 i.e.n. Namiq ABUZƏROV 
98 
İbn Həmzə,  əl-Bəyan vət-Tarif fi əsbabi vürudil-hadisiş-şərif, Qahirə 
1973 
İbn Macə, “əs-Sünən” Riyad 1984.  
İbnul-Cevzi, Kitabul-mevzuat minə'l-əhâdîsi'l-merfû'ât, Riyad, 1997 
İbnul-Cəvzi, “əl-Məvzuat”, Riyad 1997 
Qəzzali “əs-Sünnə ən-nəbəviyyə”, Qahirə 1984. 
Mizzi, “Təhzibul-Kəmal fi əsmair-rical” Beyrut 1985  
Müslim, “əl-Camius-Səhih” əl-Qahirə 1955. 
Salahattin Polat, “Hadis Araştırmaları”, İstanbul 2003 
Səalibi, “Fiqhul-Luğa”, Beyrut 1985, 
Suyuti, “əl-Ləalil-Məsnua”, Misir, (t.y.) 
Suyûtî, əl-Ləâli'l-masnûa fî əhâdîsi'l-mevdû'a,  Misir (t.y) 
Tabərani,  “əl-Mu`cəmul-Kəbir”, Beyrut 1984.  
Tabərani, “Müsnəduş-Şamiyyin”, Beyrut 1989 
Zəbidi, “Tacul-Ərus”, Beyrut 1975 
Zəhəbi, “Mizanul-i`tidal fi nəqdir-rical”, Beyrut 1995 
Zərkeşi, “əl-İcabə li İradi Mə`stədrəkəthu Aişə aləs-Səhabə” Beyrut 
1970 
 

---

Hədislərin mətn baxımından təhlili məsələsi 
99 
 
RESUME 
 
There is no doubt that isnad is an important part of hadith. Islamic 
scholars have profited by istad during centuries as a source of significant 
benefit of hadith. However, the matter of different opinions about the 
existence of disputed ravis, turns the importance of isnad into a subject of 
discussion. The discussion of isnad’s value as a source, makes the 
investigation of hadith’s text necessary. Though hadith’s text has to be 
analyzed by taking into consideration the importance of Arabic literature 
(especially Arabic poetry), Prophet Muhammad’s life (sira), the chronology 
of events occurred in 7
th
 century in Arabian Peninsula, the Arab customs etc. 
 
 
 
РЕЗЪЮМЕ 
 
Иснад является важнейщей частью хадиса. Исламские ученые в те-
чение многих столетий пользовалис иснадом как основным источником 
хадисов.  Однако,  существование  различных  мнений  о  спорных  рави, 
превращает иснад как источника хадисов в предмет дискуссий. Обсуж-
дение ценности иснада как источника, делает необходимым анализ ха-
диса с точки зрения текста. Текст хадиса должен исследоваться посред-
ством  основных  источников  как  арабская  литература  (особенно  араб-
ская поэзия), жизнь Пророка Мухаммэда, хронология событий произо-
шедщих  в  Аравийском  полуострове  в VII веке  нашей  эры,  арабская 
традиция и т.д. 
 

---

 i.e.n. Namiq ABUZƏROV 
100 
 

---

Orta Asır Azerbaycan Şehirleri 
101 
 
 
ORTA ASIR AZERBAYCAN ŞEHİRLERİ 
 
Dr. Abbas QURBANOV 
 
 
Orta asırlarda Azerbaycan’da meydana gelen şehirlerin sebepleri, onların 
kalkınmasıyla alakadar kaynaklarda o kadar da fazla bilgiye rastlamamak-
tayız. Özellikle Arap hilafeti zamanı ekonominin inkişafına Azerbaycan 
şehirlerinin etkisi, şehir hayatı,  şehirlerdeki yaşayış ve sosyal durumun da 
ihatalı olarak araştırılmaması diğer bir zorluk oluşturmaktadır. Bu sahada 
arkeolojik araştırmaların çok zayıf olması,  şehirlerin yerleşim alanları ve 
onların inşa olunması konusunda da malumat vermemize engel olmaktadır. 
Kaynaklarda adı geçen birçok şehirler vardır ki, bu gün onların nerede 
yerleşmiş olmaları ile alakadar söz söylemek bile çok zordur. 
Fetihten önceki Azerbaycan şehirlerinin esas özelliği bir üretim merkezi 
olmaları idi. O devirdeki yönetim, köylerden ve diğer yerlerden göç etmiş 
insanları ve sanatkarları  şehirlerde toplayarak, onları  ağır fiziki işlerde 
çalıştırırdı.  Şehirlerde  “zadegan”  (asilzade) ve “zadegan olmayan” (halk) 
olarak isimlendirilen iki sınıf insan yaşamaktaydı. Aynı mesleğe sahip 
insanların bir arada olup, aynı yerde yaşadıklarından onlara özel sokak ve 
mahallelerin meydana geldiğine de şahid olmaktayız.
1
 
Kaynaklarda Azerbaycan ve Arran’da ticaret ve sanayi yolları üzerinde 
yerleşmiş ve diğerlerine nispette daha fazla inkişaf etmiş  şehirlerin 
varlıklarından bahsedilmektedir. Bu şehirlere  “büyük” veya “meşhur” 
sıfatları verilmiştir ki, buraya da Çoqa, Berde, Derbend, Gence, Beylekan vs. 
şehirler dahil edilmekteydi. Kaynaklar aynı zamanda bu şehirlerde sadece 
ticaret ve üretimle ilgili değil, aynı zamanda altın, gümüş, demir ve bakır 
çıkarılıp işlendiğini de haber vermektedirler.
2
  
İkinci grup şehirler ise ticaret yollarından uzakta olup, dahili sanatkarlık 
ve ticaretle meşgul olan şehirler idiler. Mingeçevir, Şeki, Qebele, Şamhor, 
                                                 
1
 Piqulevskaya, N. V., Qoroda İrana v Rannem Srednevekove, Moskova, 1956, s. 74-75 
2
 Azerbaycan Etnografyası, Grup çalışması, Bakü, 1988, s. 21–22  

---