Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 8,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
Aslanova Süsən Yusif qızı 34 Morfoloji vasitə isə ikilik bildirən əsas vasitə olub, isimlərin sonuna qoşulan təsniyə şəkilçiləri نا ـــ ِ َ ) ني ـــ ِ ْ َ ( ilə düzəlir. Naqis kökdən olan üçsamitli sözlərdə sonuncu zəif samit təsniyə şəkilçisi qəbul edərkən bərpa olunur. Məsələn: ىجح ً ِ / ىجحلا -- نايجح / نايجحلا ağıl - iki ağıl; اصع ً َ / اصعلا َ َ -- ناوصع / ناوصعلا əsa - iki əsa və s. Burada bir şeyi də qeyd etmək lazımdır ki, təsniyə şəkilçisi həm müəyyənlik, həm də qeyri-müəyyənlik bildirdikdə eyni şəkildə yazılır. Ümumiyyətlə isə, təsniyə forması əvəzliklər və fellərə də aiddir. Morfoloji vasitə ilə düzələn təsniyə forması həqiqi və qeyri-həqiqi (formal, təsniyəyə qoşulmuş - قحلم ) olmaq üzrə iki məna qrupuna bölünür. Birincilərə samitləri, saitlər və mənası, yəni tamamilə eyni olan əşyanın ikiliyini göstərən təsniyə formasını aid edirlər. Təsniyənin bu növü həm də qiyasi model adlanır. Bu təsniyə forması həqiqi təsniyəyə aid olub sözlərin böyük əksəriyyətindən sabit qaydalar üzrə düzəlir. Təsniyənin həm qiyasi, həm də səmai növü eyni şəkilçi ilə düzəlir. Qeyri-həqiqi (səmai) təsniyə məhdud isimlərdən, xüsusən xüsusi isimlər və sifətlərdən düzəlir, iki müxtəlif əşyanın əmələ gətirdiyi yeni bir məfhum ifadə edir, yəni əhatə etdiyi isim mənalarının sadəcə məcmusundan ibarət olmayıb yeni leksik vahid əmələ gətirir. Məcazi mənalarda işlədilən bəzi səmai təsniyələrdə forma ilə məzmun arasındakı əlaqə çox çətinliklə ayırd edilir. Məsələn: ناوبا - iki ata; ata-ana, valideyn; ا نارمقل iki ay, iki peyk; Günəş və Ay (bu ifadə həm də نابكوكلا iki səma cismi, Günəş və Ay ifadəsi ilə rast gəlinir), نادفارلا iki qol (çayın), Dəclə və Fərat (halbuki bu ifadəni ayrı-ayrı leksik ifadələrlə, yəni ةلجد Dəclə və تارفلا Fərat (yəni "içməli su") toponimləri ilə ifadə etmək mümkündür). Bir-birinə ümumi şəkildə yaxın olan iki məfhumu bir təsniyə çərçivəsinə salmaq üçün həmin məfhumları ifadə edən bu və ya digər ismin mənasına üstünlük verilir. Məsələn: ناقرشلا Şərq və Qərb (hərfən: iki Şərq). Üstünlük daha çox qısa formaya verilir, məs.: نارفصلا məhərrəm və səfər ayları (hərfən: iki səfər ayı). Bu ifadədə məna adı çəkilmiş iki ay ərzində səma cismi olan Ayın daha sarı rəngdə olması ilə əlaqədardır. Məcazi mənalarda işlədilən səmai təsniyələrdə isə ikilik bildirən forma ilə ifadə olunmuş iki ayrı-ayrı məfhumun mənasını aydınlaşdırmaq daha çətindir. Maddi baxımdan izahı başa düşülən səmai təsniyələrdən fərqli Ərəb ədəbi dilində kəmiyyət kateqoriyasının özünəməxsus formalarından olan təsniyənin şəkilçiləri və leksik-semantik xüsusiyyətləri 35 olaraq, məcazi mənalarda işlədilən səmai təsniyələrin ifadə etdiyi mənalar açıqlanır. Bu kimi ifadələr bədii ədəbiyyatda çox geniş istifadə olunur. Təsniyə forması yalnız ərəb dilində geniş inkişaf tapmışdır. Kəmiyyət kateqoriyasının bu növü bu dildə bütün ad qruplu sözlərə - isim, sifət və əvəzliklərə aiddir. Təsniyədə işlədilmiş ismin təyinləri də eyni kəmiyyət şəkilçiləri qəbul edərək onunla uzlaşır. Təsniyə şəkilçisinə fel formalarında da rast gəlinir. Digər sami dillərində təsniyə forması nisbətən az işlənir. Məşhur şərqşünas B.M.Qrande təsniyə formasının mənşəyinə dair əsərlərindən birində belə yazır: "Qədim yəhudi dilində fellər, əvəzliklər və uzlaşan təyinlər bu kəmiyyət şəkilçisini qəbul etmir, ancaq isimlərin məhdud bir qrupu, o cümlədən bədənin cüt üzvləri, iki hissədən ibarət olub təkdə işlənməyən əşyalar, bəzi ölçü vahidləri (uzunluq, həcm, ölçü), ikilik bildirməyən, lakin təkdə işlənən bəzi sözlər (məs.: su, səma, içalat, arxa tərəf, günorta)." 1 İlkin qədim dövrə aid olan bəzi arami mənşəli sözlərdə qədim yəhudi dilinə xas "mim" ilə bitən təsniyədən fərqli olaraq onun "nun"lu variantına rast gəlinir, lakin cəm mənasını bildirir. Təsniyənin bu növü ةظوحلم adlanır. Təsniyənin cəm formasını bildirməsi xüsusiyyəti əkkəd dilində yazılmış qədim mətnlərdə, assuri dilində bu şəkilçinin felin əmr formasını bildirməsinə, həbəş dilində təsniyə şəkilçisinin qalıqlarına məhdud bir qrup isimlərdə rast gəlinir. Müəllif təsniyə şəkilçisinin sami dillərdə mövcud olmasını nəzərə alaraq belə mülahizə irəli sürür ki, bu şəkilçi sami dillərə qədərki dillərdə mövcud olmamışdır. Bu forma sami dillərdən yalnız ərəb dilində geniş inkişaf tapmışdır. Ərəb dili qrammatikasına aid dilçilik mənbələrində təsniyə formasının morfoloji-qrammatik xüsusiyyətləri baxımından olduqca maraqlı yazılara rast gəlirik. Əş-Şeyx Mustafa əl-Ğaləyininin əsərlərindən birində təsniyə şəkilçisini xüsusi isimlərə, əsasən də nəhv yolu ilə əmələ gələn məzci və cümlə şəklində olan isnədi formalarına əlavə etmək mümkün olmadığını izah 1 Qrande V.M., Курс арабской грамматики в сравнительно-историческом освещении, Издательство Восточной Литературы, Москва, 1963, стр.308-310. Aslanova Süsən Yusif qızı 36 edərək göstərir ki, əgər izafət şəklində olan xüsusi adların birinci tərəfi təsniyə şəkilçisi qəbul edə bilirsə, xüsusi adların yuxarıda adlarını qeyd etdiyimiz növləri isə özündən əvvəl adlıq halda اوذ َ َ , yiyəlik və təsirlik hallarda يوذَ sözünün işlədilməsini tələb edir. 2 Məs.: هيوبيس اوذ iki Sibəveyhi; ارش طبأت اوذ ً iki Təabbataşərran, نيسح اوذ iki Hüseyn və s. Qadın cinsi üçün اتاذ və ya اتاوذ kəlmələrindən istifadə olunur. Məs.: اوذ رم َ َ ﱠ َ لامجلا داز يتاذب هيوبيس ُ َ َ ْ َ َ iki Sibəveyhi iki Zədəcamalın yanından ötdü. İnsan adları bildirən xüsusi isimlər içərisində رمع ُ َ ُ Ömər, ديز ٌ ْ َ Zeyd kimi adlar təsniyə şəkilçisi qəbul edir. Məs.: نارمعلا ِ َ ُ : ماشھ نب ورمعو باطخلا نب رمع ) لھج نباب فورعملا وھ . ( Müəllif toplu isimlərin də təsniyə şəkilçisi ilə işlədilməsini məqbul hesab edir və نلابا iki dəvə sürüsü, نلاامج iki dəvə, نامنغ َ َ iki qoyun, نادلاب iki ölkə nümunələrini örnək olaraə göstərir. 3 Belə bir hədis vardır: ةاشلاك قفانملا لثم نيمنغلا نيب ةرئاعلا - Münafiqin məsəli iki erkək arasında qalan dişi qoyuna bənzər. Digər bir mənbədə kəmiyyət kateqoriyasının təsniyə forması barəsində eyni sözün eyni mənada ikilikdə işlənərək hər hansi bir əşyanın sayca cüt olmasını bildirməsi fikri irəli sürülür və bu da səkkiz şərtlə əsaslandırılır: 4 a) ismin formasının mövcud olması; b) ismin hallana bilməsi (məbni isimlər təsniyə şəkilçisi qəbul etmir); c) ismin qeyri-müəyyənlik formasının olması; ç) ismin eyni əşyanı və ya məfhumu bildirməsi; d) ismin daşıdığı mənanın eyni olması (məna həqiqi olmalıdır); e) mənanın daşıyıcısının tək deyil, iki və ya daha artıq olması; ə) təsniyə şəkilçisinin adlıq halda نا ـــَ , yiyəlik və təsirlik hallarda ني ـــ ِ ْ َ olması; f) təsniyənin qeyri-həqiqi və ya formal xarakteri daşıması. Qeyri-həqiqi təsniyə formasında işlədilmiş sözlərdə təsniyə şəkilçisi qəbul etmiş sözlə yanaşı onunla ifadə olunması nəzərdə tutulan iki ayrı-ayrı məfhum işlədilir. Bu ayrı-ayrı məfhumları bildirən sözlər məzmun etibarilə 2 ينييلاغلا ىفطصم خيشلا ءازجأ ةثلاث يف ةيبرعلا سوردلا عماج ، ، اديص ، يناثلا ءزجلا ، ةيرصعلا ةبتكملا – ، توريب 1995 ص ، : 13 . 3 Yenə orada. 4 ، بوقعي عيدب ليمأ روتكدلا لاو وحنلا ةعوسوم بارعلإاو فرص ، ص ، نارھط ، لابقتسا تاراشتنا : 611 - 612 . Yüklə 8,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|