Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №4 Humanitar elmlər seriyası
Yüklə 79,12 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AZƏRBAYCAN PUBLЭSЭSTЭKASINDA MЭLLЭ MƏDƏNЭYYƏT MƏSƏLƏLƏRЭ (1900-1920-CЭ ЭLLƏR) U.F.FƏRZƏLЭYEVA
- THE PROBLEMS OF NATIONAL CULTURE IN AZERBAIJAN PUBLICISM (YEARS OF 1900-1920) U.F.FARZALIYEVA
- Key words
| BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №4 Humanitar elmlər seriyası 2011 UOT 070 (091) AZƏRBAYCAN PUBLЭSЭSTЭKASINDA MЭLLЭ MƏDƏNЭYYƏT MƏSƏLƏLƏRЭ (1900-1920-CЭ ЭLLƏR) U.F.FƏRZƏLЭYEVA Bakэ Dцvlət Universiteti ulvina@rambler.ru Məqalədə 1900-1920-ci illərdə yeni ruhlu, yeni düşüncəli ziyalılarımızın Azərbaycanın milli mədəniyyətinin inkişafı, bu mədəniyyəti mənəvi aşınmadan qorumaq, ona qarşı düşmən hücumlarını dəf etmək, digər tərəfdən isə həmin mədəniyyətin dünya, xüsusilə Qərb və rus mədəniyyəti ilə fəal təmasının yaranması uğrunda mübarizəsi göstərilmişdir. XX əsrin əv- vəllərinə təsadüf edən Azərbaycan milli-mədəni intibah hərəkatı dövründə uzun illər mət- buatın gündəmindən düşməyən Avropa mədəniyyətinə münasibətdə fərqli mövqelər, plüralist baxışlar əks olunmuşdur. Açar sözlər: milli mədəniyyət, özünüdərk, publisistika, milli şüur, əxlaq, dirçəliş, mədəni intibah, maarifçilik. XIX əsrin sonlarında Azərbaycanda Qərbi Avropa demokratik fikrinin ilk sədaları eşidilir, bu təsir nəticəsində Azərbaycanın sosial-iqtisadi və siyasi həyatında baş verən dəyişikliklər eyni zamanda xalqın həm də mədəni həya- tında ciddi yeniləşmə əmələ gətirir, həqiqi mənada milli oyanışa, milli intibaha səbəb olurdu. Həmin vaxt keçmiş dövrün mənəvi durğunluqlarına, fikir əta- lətinə məhkum edilmiş geniş xalq kütlələri oyanmağa, özünüdərk etməyə başlayırdı. Milli intibah, demokratik əhval-ruhiyyəli ziyalıların yetişməsi ilə xarakterizə olunan yeni dövrdə mədəniyyətin təşəkkülü və inkişafı zərurətə çevrilmişdi. Milli-mənəvi həyatın dəyişilməsi uzun vaxt tələb edən mürəkkəb proses olduğundan, ölkədə yerli feodal dairələr və onların ideologiyaları feodal teokratik qaydaları saxlamaq məqsədilə yeni mədəniyyətin təşəkkülünə, hər şeydən əvvəl, xalqın maariflənməsinə, Qərbi Avropa və rus mədəniyyəti nailiyyətlərinin Azərbaycanda yayılmasına ciddi müqavimət göstərir, bunu xalqın milli-mənəvi dəyərlərinin dağılması, milli xüsusiyyət və ənənələrin məhvi kimi qələmə verirdilər. XIX əsrin sonlarında yeni mədəniyyət uğrunda mübarizə cəmiyyətin qabaqcıl qüvvələri ilə feodal-klerikal qüvvələr arasında kəskin ideya mübarizəsi şəraitində getmişdir. Həmin dövrdə Azərbaycan cəmiyyətində formalaşan mədəniyyət getdikcə aydın, ümummilli səciyyə alır, 247
bu da öz növbəsində milli mənlik şüurunun inkişafına, milli birliyin möhkəm- lənməsinə xidmət edirdi. Tarixi keçmişə maraq, milli ləyaqət hissi, milli dil, milli özünüdərketmə, vətən və vətənpərvərlik, milli-mənəvi irsə münasibət, xalqın taleyi, gələcəyi mədəni tərəqqinin ən aktual məsələləri kimi qarşıda dururdu. Maarifçilik ideyalarının yayılması ilə əlaqədar Azərbaycan mədəniy- yətində demokratik fikir güclənirdi. Maarifçilik mədəniyyətin bütün sahələrinə ədəbiyyat, incəsənət, əxlaq və s.-nin inkişafına yeni istiqamət verməklə mədə- niyyətin strukturunda getdikcə radikal dəyişikliklər əmələ gətirirdi. “Mədəniyyət insan şüurunu, fərd, cəmiyyət və dövlətin həyat, məişət və fəaliyyətini, texnologiyaları, istehsal və maddi vasitələri, iqtisadiyyat və siyasət, həyat tərzi, ənənələr, millət və xalqların adətləri və mədəni irsi, milli və bəşəri ruhi dəyərlər, hüquqi, etik və estetik normaları, ictimai və beynəlxalq münasibətləri əhatə edir” [11; 15]. Mədəniyyətin inkişafında aparıcı qüvvə ziyalılardır. XIX əsrin ikinci ya- rısı və XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanın çoxəsrlik tarixinə milli şüurun və milli mədəniyyətin yaradılması dövrü kimi daxil oldu. Bu prosesdə Azərbaycan zi- yalıları, maarifçiləri və humanistlərinin görkəmli nümayəndələrindən – M.F.Axundov, A.Bakıxanov, H.Zərdabi, N.Vəzirov, Ə.Haqverdiyev, S.M.Qə- nizadə, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev, Ə.M.Topçubaşov, C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, Ü.Hacıbəyov, M.Ə.Rəsulzadə, N.Nərimanov və başqaları mühüm rol oynadılar. Onlar ənənəvi Azərbaycan mədəniyyətinə dünya mədəniyyətinin tərəqqipərvər ideyalarının üzvi şəkildə daxil edilməsi hesabına milli mədə- niyyətin inkişafını təmin edirdilər. Bu prosesin mühüm hərəkətverici qüvvəsi kimi, tərəqqipərvər Azərbay- can publisistləri ”Əkinçi”, “Ziya”, “Həyat”, “İrşad”, Tərəqqi”, “Açıq söz” qəzetlərində, “Kəşkül”, “Füyuzat”, “Şəlalə”, “Molla Nəsrəddin” jurnallarında və digər nəşrlərdə çıxışlar edir, Azərbaycan milli mədəniyyətinin formalaş- masında əhəmiyyətli rol oynayardılar. XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edən Azərbaycan milli-mədəni intibah hərəkatı dövründə uzun illər ərzində bu mövzu mətbuatın gündəmindən düş- məmiş, bu məsələ ətrafında çox qızğın müzakirələr açılmışdır. Qərbin texno- gen mədəniyyət sahələrində Şərqdən üstünlüyünün etirafından başlayan, elmi- texniki və hərbi-iqtisadi sahələrdəki böhranın səbəbləri ətrafındakı mübahisə və çarpışmalardan doğan, ən nəhayət dünyanın tarazlığı pozulmuş iki qütbü arasındakı müvazinəti saxlamaq uğrundakı səy və cəhdlərin nəticəsi kimi mey- dana çıxan modernləşmə, müasirləşmə, avropalaşma hərəkatları uzun zaman Şərq cəmiyyətlərini bürümüş, ictimai həyata ciddi nüfuz etmişdir. İctimai düşüncəyə çeşidli adlar və vasitələrlə, həm də müxtəlif səviyyələrdə təsir göstərən bu nəzəriyyələrin ideya sahibləri heç şübhəsiz ayrı-ayrı şəxsiyyətlər, mütəfəkkirlər olmuşdur. Avropa mədəniyyətinə münasibətdə fərqli mövqelər, plüralist baxışlar Azərbaycan mədəni-ictimai mühitində əsasən XX əsrin əvvəllərində meydana çıxır. 1905-ci ildə “Həyat” qəzetinin ilk nömrəsində gedən “Qəzetimizin məs- 248
ləki” adlı baş məqalədən başlayaraq “avropalaşmaq” (müasirləşmək) barədə konsepsiyasını təkmilləşdirir. Əli bəyin ortaya qoyduğu konsepsiya sonralar qısa olaraq “türkləşmək, islamlaşmaq, avropalaşmaq” şəklində formulə edil- mişdir. Ə.Hüseynzadə milli tərəqqi proqramını yalnız “avropalaşmaq”la bitir- məmiş, bu məsələdə vacib və daha əfsəl şərtlər kimi, milli (etnopsixoloji, mə- dəni-tarixi və s.) və dini (mənəvi-əxlaqi) ənənələrin dirçəldilməsini labüd bil- mişdir. Çünki onun fikrincə, “türkün irtidad edib firəngləşməsi, firənglərin, yaxud mürtədlərin tərəqqisi deməkdir; yoxsa türk və müsəlman tərəqqisi de- mək deyildir” [8]. Əli bəy milli simasını itirən bir mədəniyyətin yaşarlılığına inanmır və xalqının özgün xüsusiyyətlərinin hər vəchlə qorunub saxlanmasını istəyirdi: “Biz arzu ediriz ki, bizim tərəqqimizə baxıldıqda, rus rəiyyəti bulu- nan türk və müsəlmanlar nə gözəl tərəqqi ediyorlar deyinilsin, yoxsa türklər, müsəlmanlar irtidad ediyor, firəngləşiyorlar deyinilməsin” [8]. Bir sıra ziyalılar inkişaf etməyin avropalaşmaqdan ibarət olduğunu düşünürdülərsə, başqa nüfuzlu zümrə – din xadimləri tərəfindən bu yol büsbü- tün inkar edilirdi: “Birincilər, dini-mübini-islamın ruhuna vaqif olmayaraq, öz zövq və həvəslərinə müvafiq bir halətdə qaldığını xəvahiş edirlər. İkincilər isə zənn edirlər ki, islamda mədəniyyətə, tərəqqi və təkamülə xidmət edəcək bir şey yoxdur. Avropa cəhətindən əsən bütün yellər, hətta zəhərli yellər belə şəfa bəxşdir...Nə böyük yanlışlıq…” [8]. Qərb mədəniyyətini, həyatını ən çox ideallaşdıranlar romantik ədiblər idilər. “romantiklərin dünya müharibəsinə qədər Qərb həyatına, Qərb mədə- niyyətinə, maarifinə, ədəbiyyatına, fəlsəfəsinə romantik münasibət, hədsiz heyranlıq vardı” [4]. Əli bəy xalqların mənəvi dünyasını, ruhunu ifadə edən həqiqi mədəniy- yətlə texniki sivilizasiyanın fərqini yaxşı anlayırdı. O görürdü ki, Avropa yeni dövrdə xristianlığın mənəvi imperativlərindən yavaş-yavaş əl çəkərək klassik mədəniyyətini qeyb etməkdə və daha çox maddi-texniki tərəqqiyə uymaqda- dır. Qərb aləmində materializmin, ateizmin meydana gəlməsini onun mənəvi mədəniyyətinin iflasını hazırlayan simptomlar hesab etdiyindəndir ki, o, bu yeni təlimlərə ehtiyatlı yanaşmağı məsləhət görürdü – yuxarıda gördüyümüz kimi, bunlara dərindən agah olmadan aludə cəhdlərini böyük yanlışlıq sayırdı. Ə.Hüseynzadə Avropa mədəniyyətinə yiyələnərkən əsas diqqəti milli müəyyənliyi, özgürlüyü itirməmək məsələsinə yönəldir. O inanır ki, yad ənənələrin seçimsiz, kor-koranə qəbulu heç zaman müsbət nəticə verə bilməz. Əli bəy deyirdi ki: “Türklər Qərb mədəniyyətlərinin din və qövmiyyətlərə deyil, bütün bəşəriyyətə aid əsaslarını, həm də islam dininə uyğunlaşdırmaqla qəbul etməlidirlər” [7]. Tədqiqatçılar Türkiyə və Azərbaycan ziyalılarını müasirləşməyə münasi- bətləri baxımından üç qrupa ayırırlar. Birincilərə mühafizəkarlar aiddir. Kənardan ruhi-mənəvi dəyərlərimizə yabançı olan heç bir mədəniyyət idxalını qəbul etməyən bu mövqe sahibləri, Qərb mədəniyyətinin mənimsənilməsilə din-imanın, milli-mənəvi dəyərlərin əldən gedəcəyini iddia edirdilər. Məsələn, 249
çağdaş Türkiyə mütəfəkkirlərindən Cəmil Meriç mövzuya dair kəskin mühafi- zəkar mövqeyi ilə fərqlənmişdir. O, hətta elmi-fəlsəfi əsərlərində Ş.C.Əfqani və Ə.Ağaoğlunu ifrat qərbçi fikirləri səbəbindən ittiham etmişdir. İkincilərə ifrat qərbçilər daxildir ki, bu mövqe sahibləri qərb mədəniyyə- tinin istisnasız olaraq, bütün yönləri ilə qəbul olunmasını təbliğ edirdilər. Gör- kəmli mütəfəkkir Ə.Ağaoğlu da məhz ifrat qərbçi mövqeyi ilə fərqlənmişdir. O, “Üç mədəniyyət” əsərində yazırdı ki, bəziləri Avropa mədəniyyətinin mənimsənilməsində nöqsanlı və qəbuledilməz tərəflərdən qurtulmaq niyyəti ilə o mədəniyyətin süzgəcdən keçirilməsini istəyirlər. Halbuki, “Bir mədəniy- yət zümrəsi bölünməz bir bütündür. Parçalana bilməz. Qalibiyyət və üstünlüyü qazanan onun bütünlüyüdür”. Ə.Ağaoğlunun fikrincə Avropa mədəniyyəti yal- nız elm və texnikası ilə deyil – bütünlüyü, ümumi əlamətləri, xüsusiyyətləri, bütün nöqsanları və fəzilətləri ilə qələbə çalmışdır [3;10-11). Ə.Hüseynzadə, M.Ə.Rəsulzadə kimi üçüncü mövqe tərəfdarlarının fikrincə isə, elmi-texniki tərəqqi nailiyyətlər, mədəni yeniliklər mənimsənil- məli, ruhi-mənəvi dəyərlərimiz mühafizə edilməlidir. Problemə bu günün elmi-tənqidi fikri ilə yanaşsaq, şübhəsiz ki, hər üç mövqeyin müəyyən haqq qazandırılası tərəflərini görə bilərik. Amma qaçılmaz bir gerçəkliyə çevrilmiş mədəni inteqrasiya və qloballaşma meyarlarından çıxış edərkən üçüncülərin mövqeyi praktik baxımdan özünü daha çox təsdiqləyir. XX əsrin əvvəllərində yeni ruhlu, yeni düşüncəli milli-yaradıcı ziyalılar bir tərəfdən, Azərbaycan mədəniyyətinin milli müstəqilliyi, yeni tarixi mərhə- lədəki adət-ənənələrlə davam və inkişafı uğrunda mübarizə aparır, bu mədə- niyyəti mənəvi aşınmadan qoruyur, ona qarşı düşmən hücumlarını dəf edir, di- gər tərəfdən isə həmin mədəniyyətin dünya, xüsusilə Qərb və rus mədəniyyəti ilə fəal təmasının yaranmasına böyük səy göstərirdilər. Həqiqətən, bu dövrdə «bütünlükdə milli mütərəqqi mətbuat və teatr, mətbuat və pedaqoji fikir, tərcümə, tənqid və estetika birlikdə intibah və realizm uğrunda mübarizənin ideoloji və ideya-təşkilatı işin fəal cəbbəxanasına çevrilmişdi» [10; 126]. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ictimai-siyasi və ədəbi fikri yeni mər- hələyə daxil olur, milli mədəniyyətin islahı, çağdaş ənənələrin formalaşması mühüm vəzifə sayılırdı. Ümummilli inkişafın əsas istiqamətləri həmin vəzifə- lərdən asılı idi və bu işi görənlərin sırasında Əhmədbəy Ağaoğlunun özünə- məxsus xidmətləri var. O, Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafını dünya ədə- biyyatı ilə əlaqədə görür, Avropa və rus ədəbiyyatı, habelə antik yunan ədəbiy- yatı klassiklərinin irsini tərcümə etməklə oradakı bədii-estetik məziyyətləri mənimsəməyi vacib bilirdi. Elə buna görədir ki, Homer, Esxil, Sofokll, Jan Jak Russo, Kant, Puşkin, Tolstoy kimi dahilərin əsərlərinə Ə.Ağaoğlu tez-tez müraciət edir, onların əsərlərində əksini tapan ictimai-mədəni və əxlaqi- mənəvi məsələlərə, habelə siyasi-fəlsəfi mülahizələrə tənqidi yazılarında aydınlıq gətirməyə çalışırdı. Mədəniyyət problemi dünyanın tarixi prosesinin bilavasitə törəməsi və nəticəsidir. Mədəniyyət elə bir fenomendir ki, onu ictimai həyatın digər 250
sahələrindən ayırmaq, təcrid olunmuş şəkildə düşünmək mümkün deyildir. Mədəniyyət, ən geniş mənada, insanın həyat fəaliyyətinin bütün əsas sferaları- nı - maddi istehsalı, sosial-siyasi münasibətləri, mənəvi inkişaf sahəsini, məi- şəti, insanlar arasındakı qarşılıqlı əlaqələri səciyyələndirir. Azərbaycan mütə- fəkkirlərinin əsərlərində dil və mədəniyyət anlayışları ən geniş mənada işlə- dilərək, bəşəri və xüsusilə də milli xarakterli hadisə kimi dəyərləndirilir. M.B.Məhəmmədzadə bu haqdakı qənaətlərini belə bir tərzdə ümumiləşdirir ki, “Bəşər mədəniyyəti milli mədəniyyətlərin məcmusundan ibarətdir. Millətlər müstəqil olmadıqca milli mədəniyyətlərini mühafizə edə bilməzlər, buna görə də bəşər mədəniyyəti qüsurlu olar. Həyati-bəşər təbiətlə mübarizədən ibarətdir. Mədəniyyəti-bəşəriyyə bu mübarizələrdən hasilolma qənimətdir. Məqsədi-bəşər mədəniyyəti-bəşəriyyəni daha ziyadə təmin etmək və onun feyzini daha ziyadə ümumiləşdirməkdir. Mədəniyyəti-bəşəriyyə isə milli harsların (kültürlərin) iştirakından və gözəlliklərinin məcmusundan hasil olma bir yekundur. Mədəniy- yətin təmini, insanların cəmaətliklə yaşaması ancaq mədəni hökumət təsisi ilə mümkündür. Mədəniyyəti-bəşəriyyə milli kültürlərin məcmusundan ibarət ikən, ən müvafiq və ən təbii dövlətin də milli dövlət olması aşkardır” [12;61]. Dünya kulturoloji fikrinin müxtəlif tərifləri ilə müqayisəli təhlil aparan- da, bu mütəfəkkirlərin mədəniyyətə dair milli-ideoloji mövqeyi daha qabarıq görünür. Milli diriliyi bütünlüklə mədəniyyətə bağlayan M.Ə.Rəsulzadə ya- zırdı: “Məncə, mədəniyyəti-bəşəriyyə millətlərin zəhmətlərindən hasil olan bir yekundur. Hər millət öz iqtidar və öz istiqlalı sayəsində, yəni öz dirilyi ilə özünə xüsusi, xüsusi olduğu qədər də qiymətli bəzi şeylər əlavə edir ki, bir millətin ölməsi və yaxud ölgün fikirlərlə yaşaması yalnız özünün bədbəxtliyini deyil, bəşəriyyətin də böyük bir nöqsanını təşkil edir” [13; 462]. Azərbaycan kulturoloji fikrini çoxsaylı əsərləri ilə zənginləşdirən Əh- məd bəy Ağaoğlu yaradıcılığında da mədəniyyət ən geniş aspektlərdən şərh edilir. Belə ki, o, mədəniyyəti daha geniş, bütün tərifləri içinə alan və bu kəl- məyə ən geniş mənanı verən “həyat tərzi” kimi qəbul edərək “Üç mədəniyyət” əsərində yazır: “Mədəniyyət demək - həyat tərzi deməkdir. Bir şərtlə ki, bura- da həyat qavramının özü ən geniş və hərtərəfli bir məna daşımalı, həyatın bü- tün sahə və tərəflərini, maddi və mənəvi hadisələrini özündə ehtiva etməlidir. Belə olan halda mədəniyyət düşüncə və axtarış tərzindən başlayaraq, geyiniş şəklinə qədər həyatın bütün təzahürlərini, hadisələrini əhatə etmiş olur” [3;3-4]. M.Ə.Rəsulzadə millətin formalaşmasında mədəniyyətin, adət və ənənə- lərin roluna toxunaraq bunu, millətin birləşməsi səbəblərindən biri kimi qiy- mətləndirir: “Xalq arasında bəzilərinin adət və ənənələrə biganə yanaşması, onu “ne kulturnu” adlandırıb dəyişdirmək istəməsi, xonça və şamları yol- kalarla əvəz etməsi, uşağın anasıyla rusca danışması və onların bundan bəhrə- lənməsi və s. doğru deyil: “Təsəvvur ediniz dediyim uşağın halını: dil açıb anasıyla rusca danışmış. Atası mağazadan gələndə yenə onu rusca dindirmiş: həyətdə yoldaşlarını rus görmuş, onlarla o dildə söhbət etmiş, oyun oynarkən rus oyunlarını oynamış, məktəbdə dəxi eyni tərbiyəyə tabe olmuş. Bayramlar- 251
da yolka bəzəyib ətrafına da dönüb-dolaşmış, ən axırı da məlumdur ki, daxili Rusiya şəhərlərinin birində ali tərbiyə alıb “obrazovannı” olacaq. Fəqət böylə bir “obrazovannı”dan bizim “neobrazovannı” millət nə gözləyə bilər və o özü istərsə “millətinə” nə kimi fayda yetirə bilər? Heç nə!” [5]. M.Ə.Rəsulzadə “Dirilik nədir?” məqaləsində mədəniyyət anlayışına fəlsəfi baxımdan yanaşmışdır. Onun fikrincə, mədəniyyət bəşəriyyətlə təbiətin davasından qazanılan qənimətdir. Hər hansı millət daha bacarıqlı və daha qüvvətlidirsə, o millət təbiətdən aldığı qənimətdən daha çox istifadə edir. Tərəqqini anlamayan, mədəniyyətdən xəbərsiz olan millətlərin öhdəsinə ancaq işləmək düşür. Onlar nə qədər işləsələr də, zəhmətlərinin bəhrəsini görmürlər. “Gördüyümüz mədəniyyət, içində bulunduğumuz ümran iştə bəşəriyyətin tə- biətlə etdiyi dəvalardan aldığı qənimətlərdir. Hər hankı millət ki, təbiətə qarşı icra olunan müharibədə daha bacarıqlı və daha qüvvətlidir, o millət təbiətdən alınan qənimətdən də daha ziyadə istifadə edir, hələ yalnız bununla qalmayıb dünyanın nemətlərini təqsim edərkən diri millətlər özlərinə hər kəsdən ziyadə pay çıxarırlar...” [5]. M.Ə.Rəsulzadə «Milli dirilik» silsilə məqalələrinin birinci hissəsində mədəniyyətin kökündən daha geniş yazmışdır: “Əgər dil millətin zahiri və batinidirsə, daxili aləminin ifadəçisidirsə, yaşadığı həyat, keçirdiyi tarix, uzun illər ərzində qazandığı adət-ənənə təməl daşıdır. Buna görədir ki, ayrı-ayrı xalqların mədəniyyəti bir-birindən fərqlənir. Buna görədir ki, hər xalqın mədə- niyyəti özlüyündə müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Rəsulzadənin fikrincə, milli mədəniyyətlərə qiymət vermək qeyri-mümkündür. Ona görə ki, milli mədəniy- yət əvəzsizdir, təkrarolunmazdır. Milli mədəniyyətin təşəkkülü üçün müqəd- dəm şərt sərbəstlikdir. Millət öz mədəniyyətini inkişaf etdirməkdə sərbəst ol- malıdır” [5]. M.Ə.Rəsulzadənin nəzərində Avropa mədəniyyəti ən yetkin, ən müasir mədəniyyətdir. Bu mədəniyyətin milliliyə xətər gətirməyən cəhətlərini götür- mək günün tələbindən doğan zərurətdir. Hər hansı mədəniyyət günü-gündən irəli gedirsə, digər mədəniyyətlərlə qarşılıqlı ünsiyyətə girib zamanın tələbinə cavab verirsə, o mədəniyyət bütün xəta-bəlalardan sovuşacaqdır. M.Ə.Rəsulzadə milli mədəniyyətdən tamamilə kənara çıxıb müasirləş- mək adı ilə avropalaşmağın da əleyhinədir. Onun fikrincə, bir millətin hansısa bir millətin bir surətinə çevrilmək istəyi düzgün deyil: «Bir zaman vardı ki, biz daima Qərbə bənzəmək istər, sənət ilə və musiqimizdə avropalıları kor-koranə təqlid edərdik. Fəqət bu təqlid məəttəəssüf tamamilə avropalılar içində münhəm olub da yox olmaqdan ibarət olardı. Hətta indi də bir çox hallarımız böylədir. Fəqət «Nicat»ın «Şərq gecəsi»ndə tərtib etdiyi proqram göstərdi ki, avropalıları təqlid etməni yavaş-yavaş öyrəniyoruz. Avropalılardan sənətə race olan xüsuslarda ancaq şəkil və tərtibi almalıyıq, yoxsa məna ilə ruh milli qalmalıdır. Vəilla vücuda gətirəcəyimiz ədəbiyyat, musiqi və sənət gülünc bir hal almış olar. Millilikdən çıxar, başqalarının natəmam bir kopiyası olar» [13]. 252
M.Ə.Rəsulzadə insanların adət-ənənələrində, əxlaqi dəyərlərində milli, dini bayramların yerini də düzgün müəyyənləşdirirdi. O, hər bir millətin ədəbiyyatında, incəsənətində mühüm yer tutan mərasimlərə, bayramlara xüsusi diqqət yetirirdi. «Novruz münasibətilə» məqaləsində milli mədəniyyətdəki bəzi çatışmazlıqlara baxmayaraq bundan irəliyə doğru addımlar atıldığını da göstərirdi: «… yavaş-yavaş iflic halından çıxıyoruz». Mədəniyyətimiz sənəti- vücud hasil etməyə başlayır, ruhumuz da, vücudumuz da sağalıyor [9]. Yusif Vəzir Çəmənzəminli də xalqın tərəqqisində mədəniyyətə mühüm yer ayırırdı. O, Rusiya - Yaponiya müharibəsindən sonra Şimali Azərbaycanda maarif və mədəniyyət uğrunda mübarizənin geniş vüsət aldığını göstərir və bu hərəkatın kökünü Rusiyanın bu müharibədən məğlub çıxmasında görürdü. Y.V.Çəmənzəminli milli ədəbiyyat və musiqi qarşısında bir sıra tələblər qoyurdu: “Milli qayələrimizə iman etməliyik! Müvəffəqiyyətə çatmaq üçün yeni ədəbiyyat və yeni musiqi əmələ gətirməliyik. Ədəbiyyat məslək doğuran, ruh qüvvətləndirən və uca fikirlər törədən gərək olsun. Bir tərəfdən köhnəliyi- mizi zəmin, o biri tərəfdən də yeni qayələr yaratmalıdır. Şeir ibarəbazlığından düşüb el malı olmalıdır, məzmunu bilmərrə dəyişilməlidir. Yeni üfüqlərdən yeni yıldızlar doğdurmalıdır” [2]. Ömər Faiq Nemanzadə isə mütləqiyyətin xalqın mədəniyyətini inkişaf etdirməsinə imkan vermədiyini təəssüflə qeyd edirdi: “Hər hansı təşəbbüsü beşiyindəcə boğur. İnsaf edilsin, zamanın böylə bir vəqtində 25-30 milyon biz Rusiya türklərinin milli mədəniyyətimiz adına hansı bir idarəmiz, hansı bir təşkilatımız var?” [1]. Qeyd edilənlər XX əsrin əvvəllərində görkəmli ziyalıların, publisistlərin ölkədə hökm sürən cəhalətin aradan qaldırılması naminə milli dirçəliş yollarını müəyyənləşdirməkdə mədəniyyət anlamına düzgün yanaşdıqlarını və Azərbay- can xalqının tərəqqipərvər inkişafında mədəniyyətin həlledici rolunu təsdiq edir. Bəşər mədəniyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsi olan Azərbaycan mədəniy- yətinin zənginləşməsində XX əsrin əvvəlləri məhsuldar bir mərhələ kimi özü- nəməxsus yer tutmuşdur. Bu dövr tarixi - ictimai şəraiti, xüsusiyyətləri ilə fərqləndiyindən istər-istəməz xalqın mədəniyyətinin inkişafında dərin izlər buraxmışdır. Əsrin əvvəllərində milli maarifpərvər qüvvələrin mədəni inkişaf uğrundakı mübariz fəaliyyətləri, həyata keçirdikləri tədbirlər Azərbaycan mədəniyyətinin dirçəldilməsinə ciddi təkan vermişdir.
1.
“Açıq söz” qəzeti, Bakı, 1915, №44. 2.
“Açıq söz” qəzeti, Bakı, 1916, № 238. 3.
Ağaoğlu A. Üç medeniyet. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1972, 146 s. 4.
Cəfər M. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə, II c., Bakı: Azərnəşr, 1974, 378 s. 5.
“Dirilik” jurnalı, Bakı, 1914, №1. 6.
Ələkbərov F. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dьnyagцrьюь. Bakэ: Elm, 2007, 270 s. 7.
“Füyuzat” jurnalэ, Bakı, 1907, №19. 8.
“Həyat” qəzeti, Bakı, 1905, №1. 253
9.
“İqbal” qəzeti, Bakı, 1914, № 885. 10.
Qarayev Y. Poeziya və nəsr. Bakı: Yazıçı, 1979, s.126 11.
Məmmədov F. Kulturologiya effektivli həyat və fəaliyyətə aparan yol kimi. Bakı: Çıraq, 2006, 235 s. 12.
Məhəmmədzadə M.B. Azərbaycan türk mətbuatı. Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2004, 83 s. 13.
ВОПРОСЫ НАЦИОНАЛЬНОЙ КУЛЬТУРЫ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ПУБЛИЦИСТИКЕ (1900-1920 гг.) У.Ф.ФАРЗАЛИЕВА РЕЗЮМЕ В статье рассматривается борьба прогрессивной азербайджанской интеллигенции в 1900-1920-х годах за развитие национальной культуры и ее защиту от духовной дегра- дации, рассказывается о противостоянии передовых представителей азербайджанской интеллигенции вражеским нападкам на наши культурные ценности, а также о том, как они способствовали активным отношениям национальной культуры с мировой, особен- но западной и русской культурой. В публикации также отражены плюралистические взгляды и различные позиции по отношению к европейской культуре, которые в начале ХХ века – в период движения азербайджанского национально-культурного возрождения долгие годы оставались на повестке дня местной печати. Ключевые слова: национальная культура, самопознание, публицистика, нацио- нальное сознание, нравственность, культурное возрождение, просвещение THE PROBLEMS OF NATIONAL CULTURE IN AZERBAIJAN PUBLICISM (YEARS OF 1900-1920) U.F.FARZALIYEVA SUMMARY The article presents the struggle of our intellectuals with new spirit and thinking in the years of 1900-1920 about the development of culture, the protection of this culture from spiritual attack repulsing it from the attack of enemies and at the same time creation of its active contact with Western and Russian culture. Some different positions and pluralist views towards the European culture at the beginning of the XX century during the period of national and cultural renaissance movement, are elucidated in the presented article.
moral, revival, cultural renaissance, enlightenment 254 Document Outline
Yüklə 79,12 Kb. Dostları ilə paylaş:
|