Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №4 Təbiət elmləri seriyası 2009
Yüklə 45,52 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- CƏNUB-ŞƏRQİ QAFQAZIN CƏNUB YAMACININ MÜASİR LANDŞAFTLARININ REKREASİYA POTENSİALININ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ A.A.MƏMMƏDOVA
- Əsas landşaft kompleksləri (X.İ.Ömərova və A.A.Mikayılova görə)
- ОЦЕНКА РЕКРЕАЦИОННОГО ПОТЕНЦИАЛА СОВРЕМЕННЫХ ЛАНДШАФТОВ ЮЖНОГО СКЛОНА ЮГО-ВОСТОЧНОГО КАВКАЗА А.А.МАМЕДОВА
- РЕЗЮМЕ
- ASSESSMENT OF RECREATIONAL POTENTIAL OF THE MODERN LANDSCAPE OF THE SOUTHERN SLOPE OF THE SOUTH-EAST CAUCASUS A.A.MAMMADOVA
| BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №4 Təbiət elmləri seriyası 2009
REKREASİYA POTENSİALININ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ A.A.MƏMMƏDOVA Bakı Dövlət Universiteti ayka731@rambler.ru
siya məqsədi ilə mənimsənilməsinin potensial imkanları qiymətləndirilmişdir. Bu məqsədlə landşaft vahidləri dörd qiymətləndirmə dərəcəsinə bölünmüş və onların hər birinin ekspert dəyərləndirməsi verilmişdir. Turizm-rekreasiya sənayesinin bütün dünyada, eləcə də bizim regionda sürətli inkişafı, əlverişli və komfort şəraitə malik olan yeni ərazilərin tədqiqini tələb edir. Bu məqsədlə geniş təbii müxtəlifliyə malik olan dağ geokomplekslərinin səmərəli istifa- dəsi daha böyük əhəmiyyət kəsb etməklə, müvafiq turizm təşkilatları tərəfindən hə- min ərazilərə marağın artmasına səbəb olur. Bütün dünyada təbii-ərazi kompleks- lərinin turizmin inkişafı ücün mənimsənilməsi məqsədilə, ilkin mərhələdə onların po- tensial imkanlarının ekspert qiymətləndirilməsi aparılır. Bu zaman göstərilən geo- sistemlərin təbii imkanları ilə bərabər, infrastruktur, ərazi və digər imkanları da nəzərə alınır. Son illərdə Azərbaycan höküməti tərəfindən qeyri-neft təsərrüfat sahələrinin inkişafı ücün bir sıra qərarların qəbul olunması Azərbaycanın bütün TƏK-də, xüsusilə də Böyük Qafqaz regionu daxilində turizm-rekreasiya infrastrukturunun geniş inkişafına səbəb olmuşdur. Bu sənaye sahəsinin sürətli inkişafı landşaftın, xüsusilə də xarici təsirlərə qarşı çox həssas olan dağ geosistemlərinin dayanıqlığını qiymətləndir- mək, qorumaq və artırmaq üçün kompleks tədbirlərin işlənilməsini aktual problemə çevirmişdir. Azərbaycanda turizm-rekreasiya fəaliyyəti hələ də yüksək inkişaf səviyyəsinə catmamışdır. Bu isə ölkənin elmi-texniki potensialına, zəngin təbii ehtiyatlarına, inkişaf etmiş infrastrukturuna uyğun deyil. Ona görə də, respublikadan və qonşu regionlardan olan potensial turist axınının turist-rekreasiya xidmətləri artan tələbata çavab vermir. Bununla belə son illərdə Azərbaycanın dağlıq geosistemlərinin rekrea- siya məqsədi ilə mənimsənilməsi kortəbii xarakter alır. Turizm sənayesinin inkişafını təmin edən perspektiv rayonlardan biri də Böyük Qafqazın cənub-şərq gömülmə sahəsidir. Turizmin inkişafı üçün bu regionun landşaft-rekreasiya potensialı təbii ehtiyatların rəngarəngliyi və respublikanın sıx məskunlaşmış bölgəsinə (Bakı şəhəri və Abşeron yarımadası) daha yaxın olması ilə müəyyən edilir. Mənimsənilməli ərazilərin rekreasiya ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi zamanı kompleks yanaşmanın əsası kimi rekreasiyanın inkişafı üçün aparıcı rol oynayacaq
161
landşaft amilinə üstünlük verilir. Qiymətləndirilmə aşağıdakı landşaft komponentlərinin əsas göstəriciləri əsasında aparılır: relyef, bitki, su obyektləri, iqlim, estetik zənginlik, landşaft müxtəlifliyi, nəqliyyat imkanları, təbii ərazi komplekslərinin antropogen transformasiya dərəcəsi və s. Müxtəlif mənşəli landşaft komplekslərindən rekreasiya məqsədilə istifadə imkanının müəyyənləşdirilməsi üçün bu və ya digər landşaft kompleksinin rekreasiya dəyəri səviyyəsinin müəyyən edilməsi üçün biz aşağıdakı qiy- mətləndirmə dərəcəsini qəbul etmişik (V.İ.Popov 1999, V.P.Vlodoverşenski 2006).
Şərti işarələr:
əlverişli-landşaftın rekreasiya məqsədi üçün istifadəsinin da- ha yüksək dəyər səviyyəsi;
nisbətən əlverişli-rekreasiya istifadəsi ücün landşaft kom- pleksinin potensial ehtiyat dəyərinin orta səviyyəsi;
nisbətən az əlverişli-qiymətləndirilmə landşaft vahidinin rek- reasiya istifadəsi ücün dəyərinin nisbətən aşağı səviyyəsi;
əlverişsiz-landşaft rekreasiya məqsədi üçün yaramır. Əsas landşaft kompleksləri (X.İ.Ömərova və A.A.Mikayılova görə) 1.
Subnival qayalıq-çəmən kompleksləri (3600-3000 m). 2.
Yüksək dağlığın alp çəmən kompleksləri (3200-2600-2500 m). 3.
Yüksək və orta dağlığın subalp çəmən kompleksləri (2700-2600-2000-1600 m).
162 4.
Yüksək dağlığın çəmən-meşə kompleksləri (2300-2400-2000-1800 m). 5.
Orta dağlığın meşə kompleksləri (2000-1800-1000-900 m). 6.
Alçaq dağlığın meşə kompleksləri (1000-900-550-500 m). 7.
Kolluq meşə-çöl kompleksləri (1800-1600-800-700 m). 8.
Alçaq dağlığın çöl kompleksləri (700-500 m). 9.
Alçaq dağlığın quru çöl kompleksləri (700-600-400-300 m). 10.
Dağlıq kserofit kolluq kompleksləri (1800-1600-700-500 m). 11.
Arid seyrək meşə və kolluq kompleksləri (700-600-200-100 m). 12.
Yarımsəhra kompleksləri (500-400-100 m-dən). Ərazinin istifadəsini cətinləşdirən, rekreasiya mənimsənilməsini məhdudlaşdı- ran amillər bunlardır; sürüşmələr, sıx yarğan-qobu şəbəkəsi, intensiv parçalanmış dayanıqsız dik dağ yamaçları, təsərrüfat əhəmiyyətli obyektlərin və məskunlaşma məntəqələrinin sıx yerləşməsi, yəni landşafta həddən artıq antropogen təsir. Ümumiyyətlə, landşaft-rekreasiya mənimsənilməsi məqsədilə yuxarıda göstə- rilən TƏK-nin ekspert qiymətləndirilməsinin kompleks prinsiplərini nəzərə alaraq, potensial imkanları səviyyəsinə görə cənub-şərqi Qafqazın cənub yamacı daxilində aşağıdakı landşaft-rekreasiya kompleksləri ayrılmışdır: 1. Rekreasiya fəaliyyətinin bir cox novü ücün daha əlverişli olan Baş Qafqaz silsiləsinin cənub yamaçının, Niyaldağ, Qovdağ silsiləsinin, Göycay-Qozlu çayları arasının ortadağlıq və alcaqdağlıq meşə-landşaft kompleksləri. Bu qrupa, həmçinin kifayət qədər geniş yayılmış bütün il boyu kompleks turizmlə məşğul olmağa imkan verən hündür otlu subalp cəmənlikləri də aiddir. Bu güclü diferensasiyaya məruz qalmış dağ landşaft kompleksləri mülayim-isti və soyuq tipli iqlimlə, orta illik yağıntıların çox olması (600-900 mm) ilə səciyyələnirlər. Ümumi Günəş radiasiyası ildə 135-140 kkal/sm 2 -ə catır. Havanın orta illik temperaturu dağ-meşə landşaft qurşağı daxilində +5-(+10 0 )C, subalp çəmənliklərində isə +2-(+6 0 ) C qədər dəyişir (Ə.M.Şıxlinski,1968). Daha məhsuldar, rekreasiya potensialı çox yüksək olan orta dağlığın meşə massivləri fıstıq və vələs-fıstıq ağaclarından və həmçinin çaytikanı, zoğal, zirinc kollarından təşkil olunmuşdur. 2. Rekreasiya fəaliyyəti ücün nisbətən əlverişli olan geokomplekslərə Tufan və Şahnəzərdağ zirvələri arasında yerləşən Baş Qafqaz silsiləsinin yüksəkdağlıq ərazilərinin alcaqotlu alp cəmənliklərini, ilin isti və qismən də qış aylarında turizmin inkişafı ücün əlverişli olan Niyaldağ silsiləsinin, Qızmeydan və Şamaxı yaylalarının, Qanıx-Əyriçay vadisinin şərq hissəsini şimaldan əhatə edən orta və alçaqdağlığın meşə-kol, meşə-çöl, humid dağ-çöl təbii-ərazi sistemləri aid edilir. Burada gəzinti– sağlamlıq turizmini də inkişaf etdirmək mümkündür. Böyük Qafqazın cənub-şərq gömülmə zonasının cənub yamacının alp-çəmən qurşağının iqlimi soyuq, orta illik yağıntıları isə (600-900 mm) nisbətən çoxdur. İllik radiasiya cəmi 135 kkal/sm 2 , havanın orta illik temperaturu 0-(-2 0 ) C, orta iyul +10- 15 0
0 C-dir.
Ərazidə dağ-meşə-kol landşaft-rekreasiya sistemləri 500-1400 m (1500) mütləq hündürlükdə yerləşməklə, Ağsu və Pirsaat çayları arasında, həmçinin Qozluçay və Cikilçayın yuxarı hissələrində parçalanmış areallarda inkişaf etmişlər. Bu landşaft kompleksi üçün quru yayı ilə mülayim – isti və quru qışı ilə mülayim-isti iqlim tipləri səciyyəvidir. Ağsuçay hövzəsinin aşağı hissəsindən cənub-şərq istiqamətində iqlim şəraitində aridləşmə artır. Bununla əlaqədar olaraq bitki örtüyünün xüsusiyyətləri də
163
dəyişir. (X.İ.Ömərova, 1970; B.Ə.Budaqov, A.A.Mikayılov, 1985; S.M.Zeynalova, 1997). Şamaxı şəhərindən şərqə Gülümdostu-Dəmirçi-Şamaxı meridianı boyunca meşə-kol landşaft-ekosistemləri kserofit və yarımkserofit kol, quru-çöl və arid-seyrək meşə-kol landşaftları və onlara torpaq-bitki örtüyü ilə əvəz olunur. Alçaq dağlıgın dağ-cöl landşaft kompleksi müvafiq rəngarəng bitki qruplarının mövcudluğu ilə səçiyyələnir. Bu iqlim şəraitinin, ərazidə yayılmış süxurların litoloji tərkibinin özünəməxsusluğu və ərazinin hipsometrik şəraiti ilə bağlıdır. Humid-çöl landşaft yarımtipi Şıxzəirli və Çayqurbançı kəndlərindən qərbə, alçaq dağlığın və xırda tirələrin yamaclarının hündür hissələrində və suayrıcılarında inkişaf edərək, nisbətən böyük arealları əhatə edir. Humid çöllər, həmçinin Şamaxı və Çuxuryurd düzəlmə səthlərində də geniş yayılmışdır. Burada qalın tünd-şabalıdı və qaratorpaqlar üzərində topalotu-daşdayan və s. kimi müxtəlif otlu cöllər inkişaf etmişdir. 3. Rekreasiya fəaliyyəti üçün nisbətən az əlverişli olan dağ geokomplekslərinə Tufan və Şahnəzərdağ arasındakı yüksəkdağlıq ərazinin nival-qayalıq landşaft komp- leksləri aid edilmişdir. Burada əsasən yay mövsümündə ekstremal rekreasiya növləri (alpinizm, dağ turizmi və s.) inkişaf edə bilər. Həmçinin yayın və payızın əvvəllərində Ləngəbiz silsiləsinin və Mərəzə yaylasının kəskin parçalanmış alçaqdağlıq, öndağlıq ərazilərinin quru-çöl landşaftları da rekreasiya-turizm fəaliyyəti üçün istifadə oluna bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, bu landşaft komplekslərinin təbii ehtiyatları onlarda rekreasiyanın yalnız çox az növünü inkişaf etdirməyə imkan verir. Dağ quru-çöl landşaft-ekosistemləri əsasən Şamaxı-Qobustan alçaq və ön dağ- lıq ərazisi daxilində 500-1500 m hündürlük diapazonunda inkişaf etmişdir. Ləngəbiz silsiləsinin cənub-qərb yamacında və şimal-şərqi Qobustanda əsas landşaft əmələ gətirən amillər arid-denudasiya prosesləridir. Buna görə də, yarğan-qobu şəbəkəsi, bedlendlər və gilli karst (Gilgilçay, Sumqayıtçay, Ceyrankeçməz çaylarının hövzələri) burada geniş yayılmışdır. Sonunçular əsasən sıra dağların cənub yamaclarında və Sumqayıtçay, Tudar, Ceyrankeçməz çaylarının subasarlarının qaş hissəsi və subasar terraslarında inkişaf etmişdir. Bu geoekoloji sistem göstərilən ərazilərdən rekreasiya məqsədilə istifadəni cətinləşdirir. Göstərilən landşaft kompleksi də quru yayı ilə mülayim-isti, qışı yarımsəhra və quru-çöl iqlim tipləri ilə səciyyələnir. 4. Rekreasiya fəaliyyəti üçün əlverişsiz geokomplekslərə Ləngəbiz-Ələt tirə- lərinin və Qobustanın cənub-qərb hissəsinin yarğan-qobu şəbəkəsinin, bedlendlərin geniş inkişaf etdiyi alçaqdağlıq və dağətəyi landşaft kompleksləri aid edilmişdir. Bu landşaft vahidləri yarımsəhra və quru-çöl iqlim şəraitində formalaşır. Hava- nın orta illik temperaturu 10-14 0 C, mütləq maksimum t +40-43 0 C, mütləq minimum t-18-22 0
həmin ərazilərdə palçıq vulkanlarının inkişaf etməsidir. Tədqiq olunan ərazinin landşaft komplekslərinin təklif edilən qiymətləndirilmə prinsipləri onların gələcəkdə rekreasiya məqsədilə mənimsənilməsi üçün ayrı-ayrı landşaft vahidləri daxilində kompleks tədbirlər planını hazırlamağa imkan verir. Cənub-şərqi Qafqazın cənub yamacında konkret turizm marşrutlarının yaradılması və turist obyektlərinin elmi əsaslarla yerləşdirilməsi və infrastruktur obyektlərinin ilkin yerləşdirilməsi xəritə-sxeminin tərtibi üçün dərin və dəqiq landşaft-rekreasiya tədqi- qatlarının aparılması məqsədəuyğundur.
164 ƏDƏBİYYAT 1.
Благовещенский В.П., Гуляева Т.С. Ландшафтно-экологический метод оценки рек- реационных ресурсов горных территорий. Материалы ХI международной ланд- шафтной конференции. М.: Наука, 2006, с.87-90. 2.
Будагов Б.А., Микаилов А.А. Развитие и формирование ландшафтов Юго-Восточно- го Кавказа в связи с новейшей тектоникой. Баку: Элм, 1985, c.56-61. 3.
оценки горных территорий. Актуальные вопросы теории и практики туризма. Алма- Ата: КазГУ,1999, с.33-38. 4.
характеристика. Автореф.канд.дис, 1970, 22 с. 5.
Шихлинский Э.М. Климатические карты. Атлас Азербайджанской ССР. Баку- Москва: 1963, с. 41-63. 6.
склона Юго-Восточного Кавказа. Автореф.канд.дис. Баку: 1998, с.30.
ОЦЕНКА РЕКРЕАЦИОННОГО ПОТЕНЦИАЛА СОВРЕМЕННЫХ ЛАНДШАФТОВ ЮЖНОГО СКЛОНА ЮГО-ВОСТОЧНОГО КАВКАЗА А.А.МАМЕДОВА РЕЗЮМЕ В статье на основе комплексных данных проведена оценка рекреационного по- тенциала ландшафтов исследуемого района. При этом ландшафты разделены на четыре группы и дана их экспертная оценка.
LANDSCAPE OF THE SOUTHERN SLOPE OF THE SOUTH-EAST CAUCASUS A.A.MAMMADOVA SUMMARY This article is based on the integrated data assessment of the recreational potential of the landscapes in the researched area. The researched landscapes were divided into four groups and expert assessment for each group was given.
Yüklə 45,52 Kb. Dostları ilə paylaş:
|