Barqaror rivojlanishning ekologik asoslari

Foydali qazilmalarni qazib olish jarayonining atrof muhitga tasiri… Foydali qazilmalar koni - geologik jarayenlar natijasida yer osti va ustida yigʻilgan mineral moddalarning miqdori, sifati va sanoatda foydalanishga yaroqli sharoitda toʻplanib yotishi. Gaz (uglevodorod tarkibli yonuvchi gazlar va geliy, neon, argon, kripton — yonmaydigan gazlar), suyuq (neft va yer osti suvlari) va qattiq (qimmatbaho elementlar, kristallar, minerallar, togʻ jinslari) foydali kazilmalardan iborat konlar mavjud. Sanoatda foydalanishiga koʻra, Foydali qazilmalar konik. rudali, noruda, yonuvchi va gidrominerallilarga boʻlinadi. Undan tashqari, yer osti suvlari (ichimlik, texnik, balneologik yoki mineral suvlar hamda neftli, brom, yod, radiy tarkibli va boshqa suvlar) konlari mavjud. Foydali qazilmalar konik. yer ustida (ochiq konlar) yoki yer ostida (yopiq konlar) boʻlishi mumkin. Foydali qazilmalar konik. Yer pusti rivojlanishining hamma davrlarida hosil boʻlgan. Hozirgi vaqtda tabiatni muhofaza qilish sohasidagi hamkorlikning ikki asosiy shakli ajratiladi:
1. Atrof-muhitni muhofaza qilish va resurslardan oqilona foyda- lanishga qaratilgan ikki tomonlama va koʹp tomonlama shartnoma va konventsiyalar;
2. Xalqaro ekologik tashkilotlar faoliyati.
Turli davlatlarning atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi faoliyatini muvofiqlashtirish uchun davlatlararo shartnomalar va konventsiyalar keng qoʹllaniladi. Bunday hamkorlik dastlab XIX asrning birinchi yarmida hayvonot dunyosidan foydalanishni tartibga solish yoʹnalishida vujudga kelgan. Ayniqsa koʹchib yuruvchi hayvonlarni muhofaza qilishga katta eʹtibor berilgan.
Faqatgina baliq, kit va boshqa okean hayvonlarini ovlashni tartibga solish xaqida 70 dan ortiq shartnomalar, konventsiyalar mavjud. Kitlarni ovlashni cheklashga oid birinchi xalqaro konventsiya 1931-yilda tuzilib, unda Anktarktida atrofidagi suvlardan har yili 15 mingdan ortiq kit ovlanmaslik koʹrsatilgan edi.
Ikkinchi jahon urushidan keyingi vaqtda tabiatni muhofaza qilishga oid 300 ga yaqin turli shartnoma va konventsiyalar tuzilgan. Ularning orasida 1963- yili Moskvada tuzilgan atmosfera, suv osti va kosmik fazoda, yadro sinovlarini taʹqiqlash xaqidagi shartnoma alohida ahamiyatga ega.
1973 yilda nodir hayvon va oʹsimlik turlari bilan savdo qilishni chegaralash toʹgʹrisidagi (SITES) xalqaro konventsiya tuzildi.
1972 yili Stokgolmda atrof muhitni muhofaza qilish boʹyicha oʹtkazilgan Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT)ning I-Umumjaxon konferentsiyasida 5-iyun Xalqaro tabiatni muhofaza qilish kuni -deb eʹlon qilingan.
1973-yili Londonda dengizlarni neft va boshqa zaxarli ximikatlar bilan ifloslanishining oldini olish yuzasidan yangi xalqaro konventsiya qabul qilindi.
1978-yili Ashxobodda oʹtgan Xalqaro Tabiatni Muhofaza qilish Ittifoqi (XTMI) bosh assambleyasida Jahon tabiatni muhofaza qilish strategiyasi qabul qilindi.
1982-yil BMTda Tabiatni muhofaza qilishning umumjahon Xartiyasi qabul qilindi. Bu muhim hujjatlarda tabiatni muhofaza qilish tamoillari va koʹp yilga moʹljallangan asosiy yoʹnalishlari belgilab berilgan.
Atrof muhitga inson taʹsirining kuchayishi 1985-yili Venada ozon qatlamini muhofaza qilish konventsiyasi, 1992-yili-Rio-De-Janeyroda Biologik xilma-xillikni saqlash, iqlimning oʹzgarishi, choʹllashish boʹyicha va boshqa konventsiyalarning tuzilishiga sabab boʹldi.
Atrof muhitni muhofaza qilish sohasida hamkorlik turli dav­lat va nodavlat tashkilotlari faoliyatida ham amalga oshiriladi. Bunday hamkorlik maqsadlari, tuzilishi va faoliyati bilan farqlanadi, hamkorlik xarakteriga koʹra ikki tomonlama yoki koʹp tomonlama, regional va subregional boʹlishi mumkin.
BMT atrof muhit muhofazasi masalalariga katta ahamiyat berib kelmoqda.
BMTning 1972-yilda tuzilgan atrof muhit boʹyicha maxsus dasturi- YuNEP xalqaro hamkorlikni amalga oshirishda muhim roʹl oʹynaydi.
1948-yili tuzilgan nodavlat tashkilot–Tabiatni Muhofaza qilish Xalqaro Itgifoqi (TMXI) 100 dan ortiq davlatlar, 300 ga yaqin milliy, davlat va jamoat tashkilotlarini birlashtiradi.
Hozirgi vaqtda tabiat muhofazasi sohasida 250 dan ortiq yirik xalqaro nodavlat tashkilotlari faoliyat koʹrsatmoqda.
BMT ning fan, maorif, taʹlim va sanʹat masalalari bilan shugʹullanuvchi tashkiloti –YuNESKOning 14 loyihadan iborat “Inson va biosfera” dasturi koʹp yillardan beri xalqaro hamkorlikda amalga oshirilayotgan eng yirik dasturlardan biridir.
TMXI 1966 yildan xalqaro “qizil kitob”ni eʹlon qilib keladi. Biologik resurslarni ximoya qilishda uning ahamiyati beqiyosdir.
Tabiat va jamiyat oʹrtasidagi munosabatlar eng ziddiyatli bosqichiga yetgan hozirgi davrda atrof muhitni muhofaza qilish sohasida barqaror xalqaro hamkorlikni yanada rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. Markaziy Osiyoda “Orolni qutqarish xalqaro fondi”, “Markaziy Osiyo Mintaqaviy Ekologik Markazi” va boshqa tashkilotlar faoliyat olib bormoqda.
Oʹzbekistonning ekologiya sohasidagi xalqaro hamkorligi. Oʹzbekiston Respublikasining 1992 yili 2 martda BMTga teng huquqli aʹzo boʹlishi ekologiya sohasidagi xalqaro hamkor­lik uchun ham keng yoʹl ochib berdi. Birinchi navbatda Markaziy Osiyo davlatlari oʹrtasidagi ikki tomonlama va koʹp tomonlama hamkorlikni rivojlantirish katta ahamiyaga egadir. Ayniqsa, Orol va Orolboʹyidagi ekologik muammolar Markaziy Osiyo davlatlari, xalqaro tashkilotlarning diqqat markazida boʹlib, ushbu yoʹnalishda turli tadbirlar oʹtkazildi va amalga oshirilmoqda. Orolboʹyi aholisini sifatli ichimlik suvi bilan taʹminlash, ularga tibbiy yordam koʹrsatish, hamkorlikning asosiy masalalaridan hisoblanadi.
Jahon Banki, Yevropada havfsizlik va hamkorlik tashkiloti (EXXT) va boshqalar Oʹzbekistondagi ekologik muammolarni hal qilish ishiga katta hissa qoʹshmoqdalar. Oʹzbekistondagi Ekologiya va salomatlik fondi- “Ekosan”, nodavlat tashkilotlari ekologik muammolarni hal qilishda, xalqaro hamkorlikni muvofiqlashtirish ishiga oʹz hissasini qoʹshmoqda.
Mustaqil Davlatlar Xamdoʹstligi (MDX) mamlakatlari kelishuviga binoan ekologiya sohasidagi hamkorlik 1992 yil tuzilgan Davlatlararo Ekologik Ittifoq (DEI) orqali amalga oshiriladi. Ekologiya va tabiatni muhofoza qilish muammolarini hal qilishda Oʹzbekiston Respublikasi Markaziy Osiyo davlatlari, Osiyo, Yevropa, Amerika va Tinch okeani mintaqasi mamlakatlari bilan ikki tomonlama va koʹp tomonlama hamkorlikni rivojlantirmoqda.
Xalqaro hamkorlikni amalga oshirishda ekologik taʹlim va tarbiyani rivojlantirish masalalariga ham alohida eʹtibor beriladi.
Oʹzbekiston Respublikasi: 1985-yilgi ozon qatlamini ximoya qilish boʹyicha Vena konventsiyasi, 1987-yilgi ozon qatlamini yemiruvchi birikmalar boʹyicha Bayonnoma (Monreal), 1989-yilgi (Bazel) xavfli chiqindilarni chegaralararo tashishni nazorat qilish konventsiyasi, 1992-yilgi Iqlim oʹzgarishi toʹgʹrisidagi konventsiya, Kioto Bayon- nomasi(1998), Choʹllashishga qarshi kurash (1992), Biologik xilma-xillikni saqlash (1993) kabi oʹnga yaqin konventsiyalarga qoʹshilgan. Ushbu yoʹnalishda faol harakatlar amalga oshirilmoqda. Ekologiya va tabiatni muhofazasi sohasidagi har qanday davlatlararo hamkorlik ekologik vaziyatni mahalliy, milliy, regional va global darajada yaxshilashning asosidir.