Bazar ekonomikasi. Rawajlang’an ma’mleketlerdegi ekonomikaliq iskerlik klassifikatsiyasi Reje

Bazar ekonomikasınıń rawajlanıw basqıshları hám túrleri
Bazar ekonomikası XvII ásirdiń baslarınan házirgi waqıtqa shekem bir qansha rawajlanıw basqıshlarınan ótti, desek qáte bolmaydı. Sonlıqtan, hár bir basqıshda ayriqsha ekonomikalıq munasábetler sisteması hám bazar ekonomikasınıń túrleri qáliplesti
Bazar ekonomikası rawajlanıwınıń dáslepki dáwirine tán bolǵan ekonomikalıq munasábetler sistemasın ayırım ekonomistler, jum ladan, belgili ekonomist alım, professor A. 0 'lmasov %, asaw yamasa jabayı bazar ekonomikası dep ataydılar. 1 Usınıń menen birgelikte bazar ekonomikasınıń bul túrin..eski kapitalizmu dep ataw da ushırasıp turadı.
Bazar ekonomikası sisteması usı turining keyingi tariypine ko’birek beyimlik bildirgen halda, onıń tómendegi tiykarǵı belgilerin kórsetip ótemiz:
—ekonomikalıq resurslarǵa jalǵız tártip degi jeke menshikchilikning húkimranlıǵı hám olardıń azshılıq múlk iyeleri ıqtıyarında toplanıwı ;
—erkin báseki hám qarjılardı ekonomikanıń bir tarmaǵından ekinshisine kóship júriwi;
—ekonomikanıń tártipsiz (stixiyali) rawajlanıwı ;
—bozor qatnasıwshıları bolǵan isbilermenlerdiń bir-birinen ulıwma bóleklengen halda jumıs júrgiziwi;
—narx-sortoning stixiyali qáliplesiwi;
—davlatning ekonomikaǵa qospasligi;
—stixiyali rawajlanıwdıń nátiyjesi bolıp esaplanıw, ekonomikalıq krizis hám páseńlewlerdiń kelip shıǵıwı ;
—aholi ortasındaǵı keskin siyasiy gruppalashuv: boylaming oǵada bay bolıp ketiwi hám jarlılardıń oǵada jarlılashuvi.
Joqarıda kórsetip ótilgen belgiler ishinde jeke menshikchilikning húkimranlıǵı hám mámlekettiń ekonomikaǵa qospasligi eski kapitalizmiń tiykarǵı belgilerinen biri bolıp qalmay, bálki onıń nátiyjeli ámel etiwine tosqınlıq etiwshi kemshilikleri ham bolıp tabıladı. Áyne áne sol kemshilikler sebepli ol barǵan sayın „yovvoyilashib“ baraveradi hám sońı nátiyjede onıń ornında materiallıqlasqan bazar ekonomikası sisteması qáliplesedi.
Materiallıqlasqan (tamaddunlashgan dep da búydew múmkin) bazar ekonomikası bazar munasábetleri hám ekonomikanı mámleket tárepinen tártipke salıwǵa tiykarlanǵan sistema bolıp tabıladı. Onıń xarakterli belgisi ekonomikada mámleket sektorınıń da bar ekenligi hám jámiyet ekonomikalıq iskerligin tártipke salıwda mámlekettiń aktiv qatnas etiwi bolıp tabıladı.
Sol orında jáhánda ataqlı ekonomist alım Joqlıq Smitning 1776 - jılda Angliyada baspadan shıǵarılǵan..Xalıqlar baylıǵınıń tábiyaatı hám sebepleri tuwrısında izertlew" atlı kitapınıń oraylıq ideyasına toqtalıp ótemiz. Onıń pikrine qaraǵanda, mámleket ekonomikanı erkin qo'ysa, yaǵnıy oǵan qospasa, ekonomika jaqsılaw ámel etedi. Házir biz talap hám usınısdeb júrgizetuǵın ekonomikalıq kúshlerdi Joqlıq Smit „ko'rinbes dep atadi jáne onıń pikrine qaraǵanda, sol qoldıń -ózi ekonomikanı tártipke salıp turadı.
Usı táliymat eski mánistegi bazar ekonomikası ushın, onıń dáslepki dáwiri ushın tıyanaqlı bolsa -de, waqıt ótiwi menen eskira basladı hám dáwirviv rawajlanıw talaplarına juwap bere almay qaldı.
Ekonomika daǵı beboshlik hám tártipsizliklerdi jónge salıw qılıw, báseki gúresiniń insanǵa jat usıllarına toqtatıw beriw, ǵárezsiz isbilermenler ortasında materiallıqlasqan baylanıslar ornatıw, ekonomikalıq krizislar hám páseńlewlerdiń aldın alıw ushın mámlekettiń aralasıwı zárúr bolıp qaladı. Sonday etip, XX ásirdiń ortalarına kelip, bazar ekonomikasına tiykarlanǵan mámleketlerde materiallıqlasqan bazar ekonomikası qáliplese basladı.
Usı ekonomikalıq sistema sharayatında resurslar, tavar hám dáramatlardıń úzliksiz háreketi bazarorqali mámleket aralasıwı menen antalga asıriladı. Bunda húkimet islep chiqaaivchilar hám qarıydarlaming iskerligin tikkeley basqarmaydı, bálki resurslar hám tovarlar bazarında óziniń qatnasuvi menen olardıń ekonomikalıq iskerligine qolay shártsharoitlar jaratadı. 2. 3-shizmaga dıqqat qoyıw menen qarasangiz, materiallıqlasqan bazar ekonomikası sharayatında resurslar, tovarlar, xızmet hám dáramatlardı ayırbaslawdan ibarat bolǵan ekonomikalıq processler hám olardı tártipke salıw daǵı mámlekettiń ornın ayqın sawlelendiriw qilasiz.
Materiallıqlasqan bazar ekonomikası sharayatında mámleket makroekonomikalıq dárejede talap menen usınıs ortasındaǵı teń salmaqlılıqtı saqlaw ilajların kóredi hám mámleket kólemindegi ulıwma mámleketlik socialekonomikalıq máselelerin sheshedi.
Endi bazar ekonomikasınıń taǵı bir turi—Social jóneltirilgen bazar ekonomikasın kórip shıǵayıq. Al, ol qanday sistema hám materiallıqlasqan bazar ekonomikasınan ne menen parıq etedi? Daslep sonı aytıp ótiw kerekki, bazar ekonomikasınıń bul hár eki túri ortasında úlken bir ulıwmalıq bar. Bul ulıwmalıq ulaming bazar sisteması bóle turıp, bazar hám nobozor munasábetlerdiń qarıwmasidan ibarat ekeni bolıp tabıladı. Sol sebepli kóbinese bazar ekonomikasınıń bul eki túri ortasındaǵı ayırmashılıqlar kózge taslanavermaydi hám ámeliyatda olarǵa bir sistema retinde qaraw hám aralas ekonomika dep ataw keń tarqalǵan.
„Social jo’nelisdegi bazar ekonomikası“ túsinigi dáslepki bar Germaniyada payda bolǵan hám onda onıń tiykarǵı principlerı islep shıǵılǵan. Bunnan usı túsinik sol mámleketgagina tán degen mánis kelip shıqpaydı, álbette. Social jóneltirilgen bazar ekonomikası bazar munasábetlerine tiykarlanǵan barlıq mámleketlerde kuzatiluvchi hádiyse bolıp, oǵan jámiyet rawajlanıwınıń tábiy jemisi dep qaraw nuimkin.
Social jóneltirilgen bazar ekonomikası da ekonomikalıq, da social maqsetlerge jóneltirilgen bolıp, birinshiden, mámleket ekonomikasınıń shólkemlestirilgen dúzilisin tártipke salıp turadı