Bazar ekonomikasi. Rawajlang’an ma’mleketlerdegi ekonomikaliq iskerlik klassifikatsiyasi Reje

Bazar munasábetleri hám ekonomikalıq báseki
Bazar ekonomikasına tán bolǵan belgilerden biri bul ekonomikalıq básekiniń bar ekenligi bolıp tabıladı. Bazar munasábetleriniń qatnasıwshılari— tavar óndiriwshilar1 hám qarıydarlar ózleriniń ekonomikalıq máplerine iye esaplanadılar. Bul máplami jaqsılaw hám aqılǵa say qandırıw jolındaǵı ulaming barlıq minez-qulqları hám umtılıwları báseki gúresi formasında kórinetuǵın boladı. Tavar óndiriwshiler (isbilermenler) óz tovarların joqarılaw bahada satıp, kóbirek payda alıw ushın gúresediler, qarıydarlar kemrek ǵárejet etken halda óz máplerin kóbirek qandırıwǵa ıntıladılar.
Bazar ekonomikası erkin isbilermenlikke tiykarlanǵan sistema bolǵanı ushın eń kúshli báseki gúresi tavar óndiriwshiler ortasında bolıwı tábiy hal. Sebebi hár bir isbilermen óz aqshaın kóbirek hám tezirek payda alıwı múmkin bolǵan tarawǵa kirgiziwge, islep chiqaigan tavarın bazarda kóbirek hám joqarılaw bahoda satıwǵa háreket etedi. Nátiyjede de shiyki zat bazarında, da tayın ónimler bazarında tavar óndiriwshiler ortasında báseki gúresi payda boladı.
Báseki gúresiniń eki qıylı turi—tarmaqichra hám tarmaqlararo báseki ámeldegi bolıp. olardıń birinshisi birdey tovarlar islep shıǵarıw menen bánt bolǵan isbilermenler básekii bolıp tabıladı. Tarmaqlararo báseki bolsa hár qıylı tavarlami óndiriwshiler ortasındaǵı gúresde kórinetuǵın boladı.
Endi báseki gúresiniń bul eki túri jóninde tolıqlaw toqtalıp ótemiz.
Tarmaq ishinde báseki óz mánisine kóre ekonomikalıq rawajlanıwdıń júdá zárúrli faktorı bolıp xızmet etedi. Birdey mútajlikti qandırıwǵa mólsherlengen tovarlardı óndiriwshiler ortasındaǵı básekinde „sennen de o’temen“ formasında gúres ketedi. Mısalı, adamlardıń nanga bolǵan talap -mútajliklerin qandiruvchi isbilermen-nowoy yamasa,. Doka-nan“ firması óz ónimlerin kóbirek satıp, kóbirek payda alıw ushın, awalambor, nanning sapasın jaqsılawǵa háreket etedi.
Biraq, óz-ózinen ekenin aytıw kerek, nanning sapası jaqsı bolıwı menen onıń satıwı kóbeyip qalmaydı. Onıń bahası da qarıydar ushın maqul bolıwı kerek. Sol sebepli isbilermen yamasa firma yopilayotgan nanning bahasın túsiriw ushın óz ǵárejetlerin kemeytiw jolların izlaydi.
Sonday etip, tarmaǵıchra báseki isbilermenlerden birvaqtning ózinde eki zárúrli wazıypa menen shuǵıllanıwdı talap etedi. Olardin’ birinshisi ónim islep shıǵarıwdı kóbeytiw bolsa, ekinshisi óndiriske jańa texnika hám texnologiyanı engiziw, miynet hám islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwdi rawajlanıwlashtira barıw bolıp tabıladı. Kem kólemde hám sapasız ónim óndiriwshi isbilermenler tez arada qarızdarlıqqa ushraydı, yaǵnıy sinadi.
Tarmaqlararo báseki de bazar ekonomikası sharayatında kúshli keshedi. Qarjı iyeleri óz qarjların qandayda -bir tarawdıń yamasa tarmaqqa báǵdarlawdan aldın ondaǵı payda norması menen qızıǵadı. Tuwrısıda, qaysı tarmaqta onıń qarjı kóbirek payda keltirsa, ol óz aqshaın naǵız ózi tarmaqqa kiritedi.
Bazar ekonomikasına tiykarlanǵan mámleketler xojalıq ámeliyatında sonday hallar da júz boladıki, ilajl orlar ózi iskerlik kórsetip atırǵan tarmaqtan waz keship, ulıwma basqa tarmaqta jumıs júrgize baslaydılar. Óytkeni aldın qarjı l iritilgan tarmaqta payda normasınıń túsip ketkeni hám kóbirek fo]rda alıw múmkin bolǵan basqa tarmaqtıń bar ekenligi bolıp tabıladı. Mısalı ; tońlatqısh islep shıǵarıwshı firma joqarıda kórsetilgen jaǵday sebepli konditsioner óndiriske, televizor islep shıǵarap atırǵan firma kompyuterler óndiriske qayta qánigeliklashuvi múmkin.
Bazar ekonomikası sharayatında júz beretuǵın báseki gúresin jetilisken, nomukammal hám monopolistilf básekilerge ajıratıw múmkin. Jetilisken báseki degende birdey tavar hám xızmetler usınıs etiletuǵın bazar daǵı báseki túsiniledi. Mısalı, televizorlar bazarı, kompyuterler bazarı, un yamasa sút ónimleri bazarı hám
taǵı basqa.

Básekiniń bul túri tómendegi belgilerge iye:

—bozordagi isbilermenlaming erkinshegi, yaǵnıy qálegen waqıtta bazarǵa óz ónimi menen kirey alıwı hám odan shıǵıp keta alıwı ;
—hech kimning bazarda húkimranlıq ete almasligi hám basqalarǵa qısıw ótkermasligi;
—tovar óndiriwshilerdiń hadal hám materiallıqlasqan usıllar menen básekilashuvi.
Nomukammal báseki bolsa ayırım tavar óndiriwshilerdi húkimranlıq etiwi nátiyjesinde basqalaming ekonomikalıq erkinshegi sheklengen bazar daǵı báseki bolıp tabıladı. Bunday sharayatta bazarǵa hámme de óz ónimi menen erkin kirey almaydı. Sol sebepli báseki gúresi tar sheńber degi isbilermenler hám firnialar ortasında júz boladı. Mısalı, Germaniya Federativ Respublikasınıń avtomobil bazarındaǵı básekin alaylıq. Bul jerde báseki gúresi..Mersedes- Bens“,.. Folksvagen“, BMv hám de „Opel“ avtogigantlari arasında baradı.0 'z tábiyaatına kóre nomukammal básekine jaqın turǵan hám hátte, onıń bir kórinisi bolǵan báseki de bar, onı monopolistik báseki dep ataladı. Báseki gúresiniń bul túrine tán boMgan
ózgeshelik sonnan ibarat, ol yamasa bul tovarlar (xızmetler) bazarında birgine Firma jeke ózi húkimranlıq etedi. Mısalı, Asaka qalasında jaylasqan 0 'zbekiston-Kareya avtomobil qospa kárxanası mámleketimizdegi jeńil avtomobiller bazarında jeke ózi húkimranlıq etedi hám házirshe ol menen bellasha alatuǵın básekishi joq. Biraq bul kárxananıń básekishisi joq eken, ol kim menen básekilesedi. degen sorawdıń tugMlishi tábiy. Tuwrı, mámleket ishinde ol menen básekilesetuǵın avtokorxona joq. Biraq, jáhán daǵı 30 ǵa jaqın mámlekette jeńil avtomobiller óndiriwshi firmalar bar. 0 'zbekiston avtomobiller bazarında olar da qatnasıwı múmkin. Sol sebepli Asakadagi zavod, birinshiden, mámleketleraro, yaǵnıy xalıq aralıq básekinde qatnasadı hám sol sebepli islep shıǵarap atırǵan avtomobilleriniń básekige shıdamlıliligini asırıw ushın gúresedi. Ekinshiden, ol avtomobil tayarlaw
ushın zárúr bolg’an ónimler bazarı hám de miynet bazarındaǵı báseki gúresinde qatnasadı.
Báseki gúresiniń ayriqsha bolǵan usılları hám quralları bar. Báseki usılların shártli túrde materiallıqlasqan (yaǵnıy hadal ) hám jabayilasqan (gMrrom) usıllarǵa ajıratıw múmkin.
Hadal báseki gúresi barlıq isbilermenler tárepinen tán alıw etilgen hám tán alınǵan, ulıwma insanıylıq qádiriyatlarǵa tayanuvchi usıllar arqalı keshedi. Isbilermenlik iskerliginiń tiykarında islep shıǵarılıp atırǵan ónimler hám kórsetilayotgan xızmetlerdiń sitatini jaqsılaw, olardıń bahasın túsiriw hám reklamanı kúsheytiw arqalı barǵan sayın kóbirek qarıydarlardı óz tárepine „og'dirib oiish“ sıyaqlı qurallar jatadı.
Jalatay báseki gúresi, ádetde, insanǵa jat qurallar arqalı ámelge asıriladı. Bularǵa basqa isbilermenlaming tovarların ashıqtan ashıq yamasa jasırın halda jamanlaw, olardıń texnologiyalıq jańalıqları hám tavarbelgilarini urlaw, qo'poruvchilik, tıńshılıq, reket hám hátte, adam óltiriwshilik sıyaqlı qurallar kiredi.
Báseki gúresiniń jalatay usılı hám quralları kóbirek bazar ekonomikasına ótiwdiń dáslepki dáwirinde ushraydı. Biraq bul rawajlanǵan mámleketler xojalıq ámeliyatında báseki gúresi tek hadal usıllar menen alıp barıladı, degen mánisti bildirmeydi. Básekiniń jalatay usılları, ókiniw menen aytamız, hámme waqıt hám barlıq mámleketlerxo'jalik turmısında ushırasıp turadı.