Bəkir Nəbiyev prof. Mahir Naqib Rəyçilər: mea-nın müxbir üzvü, prof. Azad Nəbiyev
Yüklə 1,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
244 III fəsil Dağdan-təpədən qar yağar, Nənəm onu bişirər. (Ələk, un) Üç dənə gəldilər körpü başına; Biri baxdı, basdı keçdi, biri baxdı keçdi. Biri də nə baxdı, nə basdı, amma keçdi. (Qucağında uşaq olan hamilə qadın) Bir hovuz içində bir ilan, Başında bir qırmızı quş. Su bitər, ilan durar, Quş ölər. (Neft lampası) Bununla belə, Kərkük tapmacaları arasında nəzm şəklində olanlar əksəriyyət təşkil edir. Onlar iki, üç, dörd, beş, altı, səkkiz misralı poetik parçalardan ibarət olurlar: Qapqaradır hər yanı, Hər gün dağlanır canı. (Qazan) Bu gün çərşənbədi, Könlünə düşən nədi? Odu yox, ocağı yox, Kölgədə bişən nədi? (Dələmə) Ruhu yoxdu, almaz nəfəs, Şəkli, cismi eyni qəfəs. Əgri beli, uzun boyu, Çox nəşəli verir bir səs Boş qarnına dolur hava Məhzun səsi dərdə dava. (Ud) Çox dişi var, dişləməz, Heç kimsəni incitməz. Əllərdən yerə düşməz. (Daraq) Uzun-uzun yollardan Bir əcaib quş gəlir. Qırma badam dili var Hər nə desən xoş gəlir Gözlərindən yaş gəlir. (Məktub) Qarnı şişib, şəhəra düşüb, Sanki dürdü yemək bişib, Aləm ona qoşa gəlir, Hamı birdən coşa gəlir. Kərkük folklorunun janrları 245 Barmağı var yüz arşın Al-yaşıllı, sarışın. Ağzına adam girər Həm oturar, həm durar. (Minarəli məscid) İraq-türkman folklorunda nəzm şəklində olan tapmacalar içərisində ən çox təsadüf edilən iki və dörd misralı olanlardır. Misallardan göründüyü kimi, tapmacalarda vəzn və qafiyə hər vaxt gözlənilmir. Tədqiqatçı İ.Kolesnitskaya bu münasibətlə yazmışdır: «Tapmaca hecaların ardıcıllığına əsaslanan düzgün vəznli və qafiyəli şerin nə olduğunu bilmir. Tapmacadakı şer tonikdir» (297, 534). Bu fikrə başqa tədqiqatçılarda da təsadüf edilir: «Xalq tapmacalarının əksəriyyəti, onların ritmikliyindən asılı olmayaraq, şer misralarına mütləq bölünməsini tələb etmir. Tapmacalar hər şeydən əvvəl cümlənin və qafıyənin şəkil intonasiyası ilə möhkəmlənmiş bölgüsünü tələb edir» (291, 14). Demək olar ki, bu xüsusiyyət bütün dünya xalqlarının tapmacalarına aiddir. Bununla belə, Azərbaycan və eləcə də İraq-türkman tapmacalarını başqa xalqların tapmacalarından fərqləndirən bir xüsusiyyət də vardır. Burada bayatılarla yaranmış çoxlu tapmacalara rast gəlinir. Bu dördlüklərdə poeziya qüvvətli, vəzn, qafiyə yerli- yerindədir. Onları formaca bayatılardan fərqləndirmək olmur. Odur ki, onları lirik növün bir janrı kimi «bayatı- tapmacalar» adı altında nəzərdən keçirdik. Kərkük tapmacalarının əksəriyyəti metafora şəklində qurulur. Məcaz tapmacanın canıdır. Məcazı duymaq tap- macanın açmasını dərk etmək deməkdir. Adətən açması tələb olunan əşya və onun məcazı müəyyən əlamətinə - görə müqayisə olunur. Məsələn: Toxumsuz bitər, aləmə yetər. (Toz) Daşdandı, dəmirdəndi 246 III fəsil Mayası xəmirdəndi. (Dəyirman) Ayaqları su içər, Üstündən gələn keçər. (Körpü) Yoxladım belindəkin, Anladım könlündəkin (Kitab) və s. İraq-türkman tapmacalarının əksəriyyəti bənzətmə, müqayisə, təşbih, təkrir və başqa bədii təsvir vasitələri ilə düzəlir. Burada fikrin mənası üstüörtülü olur, hadisə, məfhum və ya şeyin bir əlaməti və ya xüsusiyyəti dolayı yollarla söylənir, başqa cəhətləri gizli saxlanılır. Məsələn: Yuxarıda qara-qara, Yerə düşdü, para-para. Əlimə aldım qan kimin, Ağzıma qoydum, bal kimi. (Xar tut) Səpdim noxud, Çıxdı söyüd. Yarpağı tut, Barı armud. (Pambıq) Göründüyü kimi, tapmacada təsvir edilən əşyanın, müqayisə edilən bir cəhəti, xasiyyəti, forması, məzmunu, keyfiyyəti fantastik müqayisələrlə oxşadılır. V.A.Vasi- lenko bu münasibətlə yazmışdır: «Tapmacada əşyaların məcazi təsviri çox geniş fantaziya üçün qeyri-məhdud imkan yaradır. Bu və ya digər anlayışı ən müxtəlif əşyalara keçirmək olar. Belə ki, insan gözləri tapmacada qardaş, quş, yumurta, kukla, alma, noxud, pul, ulduz və s. adlan- dırılır» (324, 141). Kərkük dolaylarında da Azərbaycanda olduğu kimi, sual şəklində quruları tapmacalar çoxdur. Bu tapmacalar adətən çox sadə olub, insanın biliyini, ətraf aləm, təbiət, cəmiyyət, heyvanlar, bitkilər, kainat və s. haqqında mə- lumatını yoxlamaq üçün düzəidilir, məsələn: Тар nədi? Quşlardan yumurta doğmaz, bala doğar. (Yarasa) Кərкüк folklorunun janrları 247 Тар nədi? Heyvanda dilsiz, ağacda kalsız. (Balıq, ənсir) Daşdı, daş deyil? Yumurta doğar, tavuq deyil, Аrра уеуər, at deyil. (Tısbağa) və s. Bir çox tapmacalar saylarla işlənirlər. Təbii ki, belə tapmacalar, hər şeydən əvvəl uşaqlara sayları öyrətmək baxımından maraq doğurur. Lakin onların içində dərin fəlsəfi fikirləri əks etdirənlər də az deyildir. Məsələn: Gələr bir-bir, Gedər bir-bir; Gələn gedər, Gedən gəlməz, - Gəl bunu bil. (Doğum, ölüm) Beşdə quzu, Onda toğlu; İyirmidə aslan, Otuzda qaplan. (İnsan) Hav, hav, hav atar, Çaxmaq daşı qav atar. Səksən səkkiz dəyirman, Doxsan doqquz nav atar. (İldırım) Tədqiqatçılarımız, bayatılar kimi, dörd misralı tap- macaların da 1-ci, 2-ci misralarının mənası olmadığı ba- rədə fikir yürüdürlər (195). Deyirlər ki, guya 1-ci, 2-ci misraların bir çox hallarda tapmacaya dəxli olmur, məna üç və dördüncü misralarda verilir. Biz şübhə etmirik ki, zəif təfəkkür məhsulu olan belə tapmacalara təsadüf edilə bilər. Lakin belə naqisliyi, ümumiyyətlə, xalq yaradıcı- lığının bütöv bir janrının ayağına yazmaq doğru deyildir. İraq-türkman tapmacaları ilə bağlı aşağıdakı mülahizələr (bunlar, ümumiyyətlə, bütövlükdə Azərbaycan tapmacala- rında da özünü göstərir) dediklərimizə dayaq olur. Bəzi İraq-türkman tapmacalarında məna 1-ci və 2-ci Yüklə 1,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|