Bəkir Nəbiyev prof. Mahir Naqib Rəyçilər: mea-nın müxbir üzvü, prof. Azad Nəbiyev
Yüklə 1,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
258 III fəsil əsərin girişindən və kitabiyyatından göründüyü kimi, bu kitab Molla Nəsrəddin lətifələrinin İstanbul, Ankara, Qa- hirə nəşrlərinə əsasən hazırlanmışdır. Məhz buna görə də İraqda işlədiyim altı il ərzində İraq- türkman folklorunun başqa janrlarına dair nümunələrlə bərabər lətifələri də böyük məhəbbət və ehtiramla topladım. Onların çoxunu yerli əhalinin dediyi şəkildə lentə köçürdüm. Məlum oldu ki, burada Molla Nəsrəddinlə bağlı olmayan, lakin xalq arasında geniş yayılan lətifələr də çoxdur. Bunların əksəriyyəti ən çox müasir, daha doğrusu son dövrlərdə yaranınış lətifələrdir. Məhz buna görə də onları «Molla Nəsrəddindən töhfələr» və «Mollanın nəvə- nəticələrindən töhfələr» başlıqları altında qruplaşdırdıq (133, 211-250). İraq-türkman folklorunda müşahidə edilən Molla Nəsrəddin lətifələrinin mövzu dairəsi əhatəli, rəngarəngdir. Bu lətifələr məzmununa görə azacıq fərqlə M.H.Təh- masibin təsnifatına uyğun gəlir (153). Onları da «Molla evdə», «Molla və dövlət adamları», «Molla dostları arasında», «Molla və qazılar», «Molla və din xadimləri», «Molla elm və mədəniyyət aləmində», «Molla əllaməlik edir», «Molla məsləhət verir», «Molla məsciddə», «Molla bazarda», «Molla və qonşuları» və s. bölməklə də qruplaşdırmaq olar. İraq-türkman folklorunda da Molla Nəsrəddin inadkar eşşəyinin üstündə oturab sakit-sakit yol gedən, hər şeyə göz qoyan, ağıl süzgəcindən keçirən, doğru nəticəyə gələn, bədbinlikdan uzaq olan bir müdrikdir. O, həmişə xalqın içində olur. Hamı onun xatirini istəyir, bazarlarda, çayçı dükanlarında, məclislərdə onun ətrafında fırlanır, Molladan müdrik bir kəlam eşitmək təmənnasında olurlar. Molla da yaxşı bilir ki, onun sözünün qiyməti də, mənası da insanların içində olmasındadır. Odur ki, bəzən çağırıl- madığı məclisə də qəsdən gedir, məclis sahiblərinə dərs verir: «Sizin qanacağınız çatmayıb, məni çağırmayıbsınız. Kərkük folklorunun janrları 259 Mənim qanacağıma nə gəlib ki, sizi saymayım» - deyir. Molla Nəsrəddin lətifələri məzəli, duzlu, ibrətamiz, yığcam, tez mənimsənilən, ürəyəyatan olduğundan geniş yayılmış, Xalqın məişətinə daxil olmuşdur. Bu baxımdan onlar folklorun bayatı, mahnı, atalar sözü, tapmaca janrlarından heç də geri qalmır. Hətta bir çox lətifələrdən çıxan nəticələr xalq arasında zərb-məsəl, atalar sözü kimi işlənir. Deməli, atalar sözü və zərb-məsəllərin inkişafında və yayilmasında lətifə janrının rolu az deyildir. Eldən-elə, dildən-dilə gəzən, işləndikcə yığcamlaşan, büllurlaşan lətifələrdə Molla Nəsrəddinin bir çox kəlamları aforizmə çevrilmişlər. İndi İraq-türkman folklorunda bir çox atalar sözü və zərb-məsəllər bu müdrikin adı ilə bağlıdır. Məsələn: Paranı verən düdüyü çalar; Eybsiz gözəl olmaz; Bahara bir söz deyən yox; Qürbət belimi qırdı; Məsələ haçalandı; Yorğan getdi, iş bitdi; Kişinin sözü bir olar; Eşələmə, qoxusu çıxar; Bu pişikdirsə, bəs ət hanı? Əlmin xəmiri ilə kişi işinə qarışma və s. belələrindəndir. Lətifələrdə çox vaxt fikir tək bircə cümlə ilə ifadə olunur. Əslində lətifə elə bu müdrik ifadəyə görə yadda qalır, çünki lətifənin canını elə bu ifadə təşkil edir. Mövzu və ideya cəhətdən zəngin və rəngarəng olan lətifələrdə Xalqın həyat tərzi, dünyagörüşü, ailə, əxlaq və s. haqqında fikirləri qabarıq şəkildə özünü göstərir. Lətifələrin ifşa və tənqid hədəfı haqsızlıq, ədalətsizlik, istismar, zülm, ətalət, əsarət, zorakılıq, rüşvətxorluq, yaltaqlıq, ikiüzlülük, xəstəlik, hiyləgərlik, tamahkarlıq, qəddarlıq, paxıllıq, firıldaqçılıq, şöhrətpərəstlik, hərislik, acgözlük, cahillik, avamlıq, axmaqlıq, tənbəllik, qorxaqlıq, boşboğazlıq, nadanlıq, itaətkarlıq, yalançılıq, mənsəbpərəstlik, tüfeylilik, lovğalıq və s. kimi mənfı əxlaqi keyfıyyətlərdir. Folklorşünas T.Fərzəliyev lətifələri mövzu və ideya cəhətdən üç yerə bölmüşdür. Birinci, mütləqiyyət üsul- idarəsinin və hakim sinif nümayəndələrinin əxlaq və mə- 260 III fəsil nəviyyatını tənqid və ifşa edən lətifələr; ikinci, mövhumat - xürafat əleyhinə olan lətifələr; üçüncü, ictimai həyatda baş verən nöqsanların tənqidi və yaxud ailə-məişət, tərbiyə və s. məsələlərə toxunan lətifələr (220, 52). Bu bölgünü heç bir qeyd-şərtsiz İraq-türkman lətifələ- rinə də aid etmək olar. Kərkük dolaylarında da Molla Nəsrəddin lətifələri gündəlik həyatla sıx əlaqədə olur və hər bir münasibətdə onlardan istifadə etmək yerinə düşür. «Öz özlüyündə çox canlı, narın və çox nagəhani nəticələr ilə bitən şeylər olmasındadır ki, bunları eşidənlər gülməkdən «çatlayacaq» dərəcəyə gələ bilirlər» (114, 143). Adətən çox ibrətamiz olan lətifələr arasında elə bir lətifə tapmaq olmaz ki, orada müəyyən əxlaqi, əqli, ictimai fikir verilməmiş olsun. Molla Nəsrəddin bəzən zahirdə çətin nəzərə çarpan mənəvi nöqsanları məharətlə üzə çıxarır. Mütləqiyyət üsul-idarəsinin və hakim sinif nüma- yəndələrinin əxlaq və mənəviyyatını tənqid və ifşa edən lətifələrdən danışarkən ilk olaraq göz önünə Teymurlənglə bağlı olan «Nöyzənbillah», «Millətin ricası», «Mollanın mükafatı», «Allahın işi nədi» və s. gəlir. Bu lətifələrdə xalq kütlələrininn hüquq və mənliyini tapdalayan, xalqı daim itaətdə durmağa, boyun əyməyə məcbur edən, onu təhqir etməkdən çəkinməyən, həddini aşan şöhrətpərəst, ədalətsiz, zalım hökmdarlar tənqid atəşinə tutulur. Lətifələrdə tez-tez rast gəldiyimiz obrazlardan biri də qazıdır. İraq-türkman lətifələrində qazılar nadan, rüşvətxor, yalan danışan, tərəfkeş, dostbaz, ədalətsiz və haqsız işlər görən surət kimi səciyyələnir. Məsələn: «Məsələ haçalandı», «Eşşəyin qazı oldu», «Mollanın sınağı», «Get haqqımı al», «Könlümü incəldib də üzmə- yin» və s. Təkcə «Məsələ haçalandı» lətifəsində qazının ədalətsiz, haqsız, yalan danışan, tərəfkeş, nadan olduğu aydın Kərkük folklorunun janrları 261 görünür. Molla qazı olarkən bir nəfər içəri girərək davasını anlatmağa başlamış. - Qazı əfəndi, bir əlac qıl. İnək, hər halda sizin olacaq, inəyimizin qarnını buynuzlayaraq öldürınüşdür. Buna cəza lazım gəlirmi? - Nə cəza? Heyvana qarşı qan davası açacaq deyilik ki? - Qazı əfəndi, yanlış anlatdım. Bizim inək sizinkini öldürmüşdür. - Necə? Qazının inəyini sizin inək nə cürətlə öldürə bilər? Molla katibinə: - Məsələ haçalandı. О rəfdəki qara qapaqlı kitabı ver, bir baxım, nə cəza verməliyik». Azərbaycan folklorunda olduğu kimi, İraq-türkman folklorunda da Molla Nəsrəddin rəhmdil, sadəlövh, ağıllı, bilikli, tədbirli, gözüaçıqdır. Kasıb və yoxsulların havadan olan bu müdrik yeri gələndə nöqsan, yalan, qorxaqlıq və nadanlıqlarına görə onları cəzalarıdırmaqdan da çəkinmir. Bunu «Millətin ricası», «Allahı başımıza çıxarıbları», «Azacıq aşağıya gəliz», «На zamana qədər sizə yol göstə- rim» və s. lətifələrdə tam çılpaqlığı ilə görmək оlur. Məsə- lən, «Millətin ricası» lətifəsindən aydın olur ki, Tey- murləngin bir fili varmış. Qapalı yerdə saxlanmayan bu fil bir bəla olub, keçibmiş xalqın boynuna. Tükanları dağıdır, zəmiləri xarabazara çevirirdi. Uşaq-böyük qaba-ğına kim çıxsa ayaqlayardı. Teymurləngə şikayət edən olsa, boy- nunu vurdurardı. Camaat qorxudan bir yana çıxa bilmirdi. Bir gün çayxanada yenə də fildən danışırdılar. Belə qərara gəldilər ki, elliklə Teymurləngin yanına şikayətə getsinlər. Deyirlər ki, hamı getsə, heç nə etməz, hamının boytnunu vurdursa, rəiyyəti kim olar. Xahiş etdilər ki, Molla bir ağsaqqal kimi qabağa düşüb onlarla getsin. Molla düşür qabağa. Yolda bir-bir, iki-bir hamı aradan çıxır. Saraya çatanda Molla görür ki, tək qalıb. Çox acığı tutur. Lakin geri dönə bilmir. Teymurləng onu görmüşdü. Tey- Yüklə 1,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|