Bəkir Nəbiyev prof. Mahir Naqib Rəyçilər: mea-nın müxbir üzvü, prof. Azad Nəbiyev
Yüklə 1,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
270 III fəsil «Bahara bir söz deyən yox» adlı lətifədə isə ədalət, insaf, vicdan ön plana çəkilir, yaxşını pisdən ayırmaq ideyası irəli sürülür. Bir gün Mollanın dostlarından biri: - İnsanları anlamıram. Soyuq olunca qışdan, isti olunca yaydan şikayət edirlər. Molla: - Qardaşım, amma bahara bir söz deyən yox. «Səsi yarın çıxacaq» adlı lətifədə isə görülən bəd əməllərin üstünün açılacağına, pis əməllərlə məşğul olanların əvvəl-axır xar olacaqlarına işarə edilir. Lakin xalq müdriki Molla Nəsrəddin bunu özünəməxsus, təkrarolunmaz bir tərzdə göstərir: Bir gecə Molla oğlu ilə evinə gedərkən oğruların bir mağazanın qıfilını xırxıladıqlarını görürlər. Oğlu: - Baba, bunlar nə yapırlar? Molla: - Rübab çalıllar. Oğlu: - Heç səsi çıxmayır - deyincə Molla: - Oğlum, onun səsi yarın çıxacaq, - deyir. Göründüyü kimi, bu lətifələrin hər birirində mənalı gülüş vardır. Gülüş isə nikbinlik, mənəvi sağlamlıq deməkdir. Məhz buna görə də şifahi xalq ədəbiyyatında tam bir fikri və ya əhvalatı çox təbii və mənalı gülüş üsulu ilə ifadə edən, yığcam süjet xətti olan əsərlər lətifə adlanır (232, 197). Lətifələrdə «xalq bədii istedadı, iti ağlı, döyüşkən ruhu, mənfiliklərə qarşı barışmaz münasibəti, sadə, canlı bir ifadə üsulu ilə öz əksini tapmışdır» (98, 36). Lətifə janrının meyarı təzaddır. Təzadsız lətifə tapmaq çətindir. Lətifədə əvvəlcə bir şey, hadisə haqqında qısa məlumat verilir, ikinci hissədə qarşılaşdırma, müqayisə yolu ilə yaranan ziddiyyət və ya münaqişə barədə anti- Kərkük folklorunun janrları 271 tezis irəli sürülür, nəhayət, üçüncü bissədə nəticə əldə edilir(220, 102). Belə bir quruluş prinsipinə, demək olar ki, əksər Kərkük lətifələrində də təsadüf edilir. İraq-türkman lətifələrinə xas olan xüsusiyyətlərdən biri də, nağılların başlanğıcında olduğu kimi, icra edilən hal və hərəkətin qabarıq şəkildə özünü göstərməsidir. Bu özünü əsasən zaman, məkan kateqoriyalarında və eləcə də subyekt məchulluğunda göstərir. Məsələn: «Bir gün Molla arxadaşları ilə hamama gedirdi», «Son vaxtlar arvadı Mollaya heç baxmırdı», «Günlərin birində Mollanın arvadı oğlu üçün varlı ailədən bir qız tapır», «Bir axşam Molla əllərini qaldırıb ucadan deyir», «Biri qaça-qaça gəlib», «Bir gün bir adam Mollanın qapısını döyür», «Bir nəfər eşşəyə minib gedirdi», «Gəvəzənin biri Mollaya sataşmaq üçün deyər», «Bir gecə Mollanın yuxusu qaçmışdı», «Aylı bir axşam su çəkmək üçün Molla quyuya gedər», «Günlərin birində Molla qərib bir köyə gedirdi», «Bir gün Mollagilin məhəlləsində toydu», «Bir gün Molla oturmuşdu çayxanada», «Molla gəncliyində bir şəhərə getmişdi», «Səyahət vaxtı bir köyün imamına müsafır olan Mollaya ev sahibi», «Bir gün Molla qəssabdan cigər alır», «Bir qonşusu qaça-qaça Mollanın yanına gəlmiş» və s. Mayasını həyat təcrübəsi, real həyat hadisələri, onun qanunauyğunluqları, ziddiyyətləri, insan xarakterləri, təzadlar təşkil edən lətifələr elə yığcam, elə lakonik olur ki,T.Fərzəliyevin qeyd etdiyi kimi, bu xüsusiyyət lətifədən nəinki bir cümlə, hətta bir kəlmə belə götürülməsinə imkan vermir. Onlardan bir detal, bir söz, bir məqam belə götürüldükdə onun əsas qayəsi pozulur. Əgər lətifədə bir əşyanın keyfiyyəti, məsələn: onun həcmi, rəngi, miqdarı, çəkisi, iyi, yaxud da subyektin - obrazın boyu, sir-sifəti, xasiyyəti, hərəkəti, davranışı, geyimi və s. göstərilirsə, bu о deməkdir ki, həmin əşya və ya detal sonluqda yumor, 272 II fəsil hikmətli kəlam və ya istehza, kinayə üçün zəruridir (220, 107, 108). «Bə ət hanı», «Eşələmə, qoxusu çıxar» və s. İətifələr yuxarıda deyilənlərə əyani misal ola bilər. Məsələtn, «Bə ət hanı» lətifəsində deyilir: Molla işə getməzdən əvvəl üç hoqqa ət alıb axşama yemək bişirmək üçün arvadına verir. Qonşular Molla gəlincə əti bişirib yeyirlər. Axşam üstü arvadı Mollanın qabağına bişmiş lobya qoyur. - Əti bişirməyə vaxt olmadı? - Molla, əti pişik yedi. Mollanın qafası qızır: Kirli-pasaxlı, pis-pinti arvad, üç hoqqa əti pişik necə yedi? - deyib Molla pişiyi tutur və tərəzidə çəkir. Pişik üç hoqqa gəlir. Molla: - İnsafsız qadın. Əgər bu ətdirsə bə pişik hanı? Yox, əgər pişikdirsə, bə ət hanı? - deyir. Demək lazımdır ki, rişxənd, istehza, kinayə, duzlu, məzəli, incə xalq yumora Molla Nəsrəddin lətifələrinin ətini-qanını təşkil edir. Sanki lətifələr bu bədii təsvir vasitələri ilə qoşa yaranmışlar. Elə bir lətifə tapmaq çətindir ki, orada bu və ya digər bədii təsvir vasitəsinə təsadüf edilməsin. İstehza, kinayə, rişxənd, incə yumor lətifələrdə qura-qura tərifləmə, lağa qoyma, ələ salma, rüsvay etmə, yaxşıya pis, pisə yaxşı demə, özünü qanmazlığa, görməzliyə, eşitməzliyə, saymazlığa, bilməzliyə vurma və s. yolu ilə düzəlir. Dinlədikcə adamı mat qoyan, valeh edən bu məzəli, dadlı-duzlu lətifələrin predmeti insandır. Ümumiyyətlə, hər bir lətifədə ən azı, iki, üç insan obrazına rast gəlinir. Xalq tərəfindən ümumiləşdirilən bu obrazlar cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrini təmsil edir. Lətifələrdə surətlərin dili onların dünyagörüşlərinə, şüurlarına, ağıl və dərrakəsinə uyğun gəlməklə bərabər, onların hansı silkə, hansı təbəqəyə aid olduqlarını, sənətlərini, daxili aləmlərini, psixologiyalarını da parlaq şəkildə göstərir. Kərkük folklorunun janrları 273 Canlı xalq dilinin bütün incəliklərini əhatə edən lətifələrə sözçülük, uzunçuluq yaddır. Təbiilik, yığcamlıq, oynaqlıq, şirinlik və s. lətifə janrının dilinin səciyyəvi xüsusiyyətidir. Şübhə yoxdur ki, lətifələrin belə geniş yayılmasında və sevilməsində bu cəhət az rol oynamamışdır. İraq-türkman folklorunda lətifələrdə təsadüf edilən surətlərin hər birinin özünəməxsus danışıq tərzi və eləcə də fərdi xüsusiyyətləri vardır. Lakin onların içində Molla Nəsrəddin tamamilə fərqlənir. Xalq həyat təcrübəsini, müdrikliyini bu surətdə təcəssüm etdirmişdir. Öz müdrikliyi ilə əzəmətli olan, xalqın sevimlisinə çevrilən Molla Nəsrəddin insana xas ən gözəl xüsusiyyətləri özündə toplayan ağıllı, dərrakəli, həyatın keşməkeşlərini, istisini-soyuğunu görmüş, bərkdən-boşdan çıxmış, təmkinli, uzaq-görən, yaxşını pisdən, xeyiri şərdən ayırmağı bacaran, dünyanı düzgün dərk edən bir xalq müdrikidir, Vicdanı təmiz olan bu müdrik üçün həyatda xeyirxahlıqdan ümdə heç nə yoxdur. Odur ki, qəddar, insafsiz, vicdansız, ədalətsiz, rüşvətxor, ikiüzlü, yaltaq, nadan, cahil və s. adamlara qarşı mübarizə aparmaqdan çəkinmir. «Molla, dünyada ən axmaq kimdir?» soran birisinə «Sözün doğrusunu Xalqın gözünə deyən» (152, 2) cavabını verməklə Molla atdığı addımın məsuliyyətini dərkn etdiyini, bu yolda onu nələr gözlədiyini xüsusi qeyd etsə də, tutduğu yoldan dönmür. Köhnə dünya, onun törətdiyi ətalət, səfalət, cəhalət, istibdad, mövhumat, xürafat və s. onun əsas tənqid hədəfinə çevrilir. Doğrudur, Molla avam və sadəlövh adamlara acıyır, onların gözünü açmağa çalışır. Xalqı elm, bilik, savad və tərəqqiyə, maarif və mədəniyyətə səsləyir. İnsanları ədalətli olmağa, bəd əməllərdən çəkinməyə çağırır. Gənclərin tərbiyəsinə xüsusi fıkir verir. Onların əxlaqlı, əmək-sevər, namuslu, qeyrətli olmalarına diqqət yetirir. I Yüklə 1,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|