Bəkir Nəbiyev prof. Mahir Naqib Rəyçilər: mea-nın müxbir üzvü, prof. Azad Nəbiyev
Yüklə 1,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
282 __ III fəsil «Arzu-Qəmbər» xalq nağılları ilə bağlı olan dastanlardandır. Bu məsələ ilə əlaqədar V.Belinskinin fikri maraq doğurur. O, qeyd edir ki, Kiril Danilovun kitabında yer alan bütün dastanların nağıl variantı da olmuşdur (276,46). «Arzu-Qəmbər»i səciyyələndirən cəhətlərdən biri də odur ki, bu əsər nağılla dastan arasında keçid təşkil edir, daha doğrusu nağıl-dastandır. «Arzu-Qəmbər»in nağılla dastan arasında keçid təşkil etdiyini onun müqəddiməsindən də gömnək olur. Dastanın müqəddiməsi nağıl pişrovu ilə başlayır: Hartdan-hurtdan, sıxması qarpız qabığı, dügməsi turpdan. Aman-zaman içində, qərbil saman içində, dəvə bərbərlik edir, əski hamam içində. Var idi, yox idi, iki qardaş var idi və s. О da maraqlıdır ki, Kərkük folklorunda eiə nağıl da, dastan da, «matal» sözü ilə ifadə olunur. «Arzu-Qəmbər»in nağılla dastan arasında keçid təşkil etdiyini, nağıldan yarandığını göstərən cəhətlərdən biri də odur ki, bu dastan bəzi nağıllar kimi (262, 360), yalnız qadınlar tərəfindən və həm də qadın məclislərində danışılır. Dastanın Azərbaycan variantları və eləcə də «Yaxşı və Aşıq» dastanında olduğu kimi, Kərkük variantı da bayatılar üzərində qurulmuşdur. Professor M.H.Təhmasibin təbirincə desək, Azərbaycan folklora bu janrda, bu formada da İraq- türkman folkloru ilə şərikdir. Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, «Arzu- Qəmbər»in Kərkük variantı dastanın Azərbaycan variantlarından və eləcə də «Yaxşı və Aşıq» dastanından fərqli olaraq aşağıdakı nağıl pişrovu ilə başlayır: «Hartdan- hurtdan. sıxması qarpız qabığı, dügməsi turpdan. Aman- zaman içində, qərbil saman içində, dəvə bərbərlik edir əski hamam içmdə. Var idi, yox idi, iki qardaş var idi». «Arzu-Qəmbər» dastanının Azərbaycan və eləcə də Kərkük variantında aşiq-məşuqun hiss və həyəcanının poetik ifadəsini bayatı şəklində tapması folklorşünas Kərkük folklorunun janrları 283 A.Nəbiyevin haqlı olaraq göstərdiyi kimi, belə bir ehtimal doğurur ki, dastan yaradıcılığında qoşma və gəraylı şəkillərindən hələ çox-çox əvvəl bayatıdan istifadə yolu ilə dastanlar yaranmışdır (30, 94). «Arzu-Qəmbər» dastanına, onun qəhrəmanlarına həm İraq-türkman, həm də Azərbaycan bayatılarında təsadüf etməyimiz isə onun xalq arasında sevildiyinə dəlalət edir: Arzular gedər; Qəmbər-Arzular gedər. Bəsləmə yad ördəgin, Vətən arzular gedər. (Kərkük bayatısı) Bu gələn Qəmbər ola, Müşk ilə əmbər ola. Səni mənə yetirən Bəlkə Peyğəmbər ola. (Azərbaycan bayatısı) Demək lazımdır ki, dastanın Kərkük variantında hadisələrin gedişi həyatiliyi ilə seçilir. Çox təbii və sadə dildə iki gəncin nakam məhəbbətindən danışılır. Dastanda yer alan 29 bayatının hamısı yerli-yerində işlənməklə, onun məzmununu dərinləşdirir və təsir gücünü daha da ar- tırır. Doğrudur, dastan «Şəhri və Mehri», «Əzətinli Əm- ralı» və. s. Azərbaycan dastanlarında olduğu kimi, övlad- sızlıq barədəki ənənəvi süjetlə, doğma qardaşların uşaqları olacaq təqdirdə, oğlan və qız olsalar, onları bir-birilə ev- ləndirəcəkləri barədə əhd-peymanla başlayır. Lakin bəzi dastanlarımızdan fərqli olaraq dastanın Kərkük variantında «qondarma» hadisələrə, deyək ki, «Şəhri və Mehri»nin va- lideynlərinin dördünün də bircə balıq tərəfindən bircə də- fəyə udulması və 15-16 yaşlı gənclərin «yetim» qalmaları və s. rast gəlinmir. Əksinə, «Arzu-Qəmbər»in Kərkük variantında böyük həyat həqiqəti vardır. Belə ki, Qəmbərin ata-anası vəfat edəndən sonra əmisi onu öz evinə gətirir, Arzu ilə birgə onu mədrəsəyə qoyur. Qardaşı ilə kəs- 284 III fəsil diyi şərti, əhdi-реуmanı unutmur. Lakin Qəmbərin əmisi arvadı gözünün ağı-qarası olan yeganə qızını kimsəsiz, yetim bir oğlana vermək istəmir. Qızını varlı-hallı, arxalı bir gəncə vermək arzusu ilə yaşayır. Hər şey də buradan başlayır. Arzu ilə Qəmbəri məktəbdən çıxarırlar. Əmi arvadı bir-birini dərin məhəbbətlə sevən gənclərin görüş- məsinə hər vasitə ilə mane olur. Gündüzlər Qəmbəri qoyun-quzunu otarmaq üçün örüşə göndərir, axşamlar isə qızına göz qoyur ki, Qəmbərlə görüşməsinlər. Ümu- miyyətlə, Arzunun Qəmbərlə görüşməsini qəti qadağan edir. Bunu «bilərzik» əhvalatından aydın görmək olur. Arzunu bulağa suya göndərən ana dönə-dönə tapşırır ki, Qəmbərlə görüşməsin. Bulaqdan su götürüb tez evə gəlsin. Arzu bulaq üstündə bilərziyini çıxarıb əl-üzünü yuyanda Qəmbərin ona tərəf gəldiyini görür. Anasının qorxusundan tələsik su qabını götürüb evə qaçır. Anası təkidlə Qəmbərlə görüşüb-görüşmədiyini soruşur. Arzu and içir, aman edir ki, Qəmbərlə görüşməyib. Hətta tələs- diyindən bilərziyi unudub bulaq başında qoyduğunu deyir. Anaya belə gəlir ki, Arzu bilərzigini bulaq başında bilərəkdən qoyub ki, Qəmbərlə görüşməyə bəhanəsi olsun. Odur ki, Arzunu əldən düşənə qədər döyür. Biri-birinin dərdindən dəli-divanə olan Arzu ilə Qəmbəri bu yoldan döndərmək üçün bütün vasitələrə əl atır, hər şeydən əvvəl, məsələni sülh yolu ilə həll etmək üçün öz südünü dələməyə qatır ki, Qəmbər yesin, Arzu ilə bacı-qardaş olsunlar. Arzu bayatı ilə məsələnin nə yerdə olduğunu ona anladır: Hey hatıbdı, hatıbdı, Qoyun-quzu yatıbdı. Qəmbər, dələmə yemə Nənəm südün qatıbdı. Burada xalq arasında dərin kök salan, yaşayan, hamı tərəfindən riayət olunan həyat həqiqətindən söhbət gedir. Kərkük folklorunun janrları 285 Bu baxımdan folklorşünas S.Paşayevin fikri maraq doğurur: «İndinin özündə belə iki bacıdan ya biri öldükdə, yaxud döşündə süd olmadıqda başqa uşaq onun uşağını əmizdirərsə, uşaqlar böyüdükdə onların evlənməsinə razı olmurlar. Çünki о uşaqlar artıq xala oğlu, xala qızı yox, bacı-qardaş sayılır. Hətta yad bir ana da, hər hansı bir uşağı əmizdirdikdə, döş verdikdə həmin uşaq onun övladları ilə о gündən bacı-qardaş olur. Bir sözlə, süd bu işdə həlledici rol oynayır» (181, 16). Görünür, keçmişdə də çox yaxın qohumların evlənməsi ciddi naralıatlıqlara, məsələn, uşaqların qeyri- normal olmasına və s. gətirib çıxarırmış ki, hər vasitə ilə bunun qarşısını almağa çalışırlarmış. Təsadüfi deyildir ki, professor Musa Adilov yazmışdır: «Ərəb əhatəsində yaşayan azərbaycanlılar (İraq türkmanları) heç cür öz ənənəvi adətlərindən əl çəkə bilmirlər. Dastanda əmiqızi ilə əmioğlunun evlənməsi baş tutmur ki, bu məsələnin tarixi-etnoqrafik baxımdan prinsipial əhəmiyyəti vardır. Əmiqızı-əmioğlunun evlənməsi əslində ərəb xalqı üçün səciyyəvidir. Bizim folklorumuz üçün, mən deyərdim səciyyəvi cəhət qəhrəmanın yad qızı (oğlu) ilə evlənməsidir. Qəhrəmanlara yuxuda «buta» verilməsi deyilənləri təsdiqləyən faktlardan ola bilər» (8). Bu motivin «Arzu-Qəmbər» dastanında yer alması təbiidir. Çünki hər bir dastan öz dinləyicisinə müəyyən əxlaqi keyfiyyətlər aşılamağa, onu nədənsə çəkindirməyə çalışır. Maraqlı cəhət odur ki, «Arzu-Qəmbər» dastanının Azərbaycan variantlarında rast gəlinən bu və ya başqa süjetlərə, motivlərə bütövlükdə dastanın Kərkük variantında təsadüf edilmir. Bununla belə, S.Paşayevin dastanın Bakı variantnın Kərkük variantına daha yaxın və kamil olduğunu qeyd etməsi inandrıcıdır (181, 15). Əgər Bakı variantı kamil olmasa idi, əsrin əvvəlində Bakıda boya-başa çatmış yazıçı Seyid Hüseyn «Arzu-Qəmbər»i məşhur Yüklə 1,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|