Bəkir Nəbiyev prof. Mahir Naqib Rəyçilər: mea-nın müxbir üzvü, prof. Azad Nəbiyev
Yüklə 1,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
248 III fəsil misrada daha güclü olur. Məsələn: Evimizdə bir fatı var, Qara, yumru altı var. Əqillilər aqil tökər, bulallar Əqilsizlər düşünəllər, durallar. (Neft lampası) Kərkük dolaylarında açması özündə olan tapmacalara da təsadüf edilir: Qan qırınızı, süd bəyaz. Dəvə balasından böyük və s. Elə tapmacalar var ki, Azərbaycanda olduğu kimi, hər misrası ayrıca tapmaca təşkil edir: Тар nədi? Dağda Düleyman. (İlan) Suda Süleyman. (Balıq) Obada Aslan. (Xoruz) Yatar kövşər, (Qoyun) Duzsuz bişər. (Süd) İraq-türkman tapmacalarına xas olan bir xüsusiyyət də vardır. Bəzən tək bircə sözün dəyişməsi ilə yeni tapmaca yaranır. Məsələn: Uzun-uzun uzanır, Gəlin kimi bəznir. (Xurma ağacı) Uzun-uzun uzanır, Həftədə bir bəzənir. (Camaşir ipi) Uzun-uzun uzanır, Hər ildə bir bəzənir. (İlan) Yeri gəlmişkən demək lazımdır ki, İraq-türkman folklorunda ən çox variantı olan janr tapmacadır. Azərbay- can və İraq-türkman tapmacaları bu cəhətdən də fərqlənmir- Kərkük folklorunun janrları 249 lər. Burada da xoruzla bağlı verdiyimiz nümunədə olduğu kimi, hər tapmacanın bir neçə variantına rast gəlinir: Dəlik-dalik börkü var Istər olsun hamıya yar. Qaranlıqdan qovğa çıxdı, Uzun boylu koxa çıxdı. Zamparalığı (şorgözlüyü) var, İstər olsun hamıya yar. Azan oxur, namaz qılmaz Arvad alır, nikah qılmaz. Çağırdım həyətdən, Səs verdi kənddən. Dimdiyi sümükdən, Saqqalı ətdən. İraq-türkman tapmacaları arasında açması xurma, dombalan, qoz, saat, göz, sırğa, diş, ayaqqabı, yumurta, ildırım, ay, günəş, soğan və s. olan tapmacaların daha çox variantlarına təsadüf edilir. Azərbaycan tapmacalarında olduğu kimi, eyni tapmaca İiraq-türkman folklorunda müxtəlif yerlərdə fərqli şəkildə deyilir. Məsələn, cöyüzlə əlaqədar tapmaca: Kərkükdə: Dağdan endi dingir-dingir, Boynunda var halqa zincir. Daquqda: Dağdan endi dambır-dambır, Çal başına, otu, gəmir. Tuz Xurmatuda: 250 III fəsil Dağdan endi gumur-gumur, Qoy dişinə, qır, gəmir və s. (117, 138). Həm Kərkük dolaylarında, həm Şimali Azərbaycanda, həm də Cənubi Azərbaycanda demək olar ki, hərfi-hərfinə eyni olan onlarca tapmaca vardır: Azan oxur, namaz qılmaz, Arvad alar, nikah qılmaz. (Xoruz) Yeddi dəlikli toxmaq – Bunu bilməуən axmaq. (Baş) Dəvə dolanı -Gəzər obanı; Altı qıçı var, İki dabanı. (Tərəzi) Oyanı daş, buyanı daş, İçində var yüz əlli baş. (Hamam) Üstü zəmi - biçərlər, Altı bulaq - içərlər. (Qoyun) Gec səpdim noxudu, Səhər gördüm yox idi. (Uldıızlar) O yanı pərçim, bu yanı pərçim, İçində var şah göyərçin. (Göz) Burda vurdum qılıncı – Hələbdə (Bağdadda) çıxdı ucu. (Ildırım) Əl əkər, dil biçər. (Yazı) Şəкərə bəпzər, dadı yox, Havada uçar, qanadı yox. (Qar) və s. (132; 19; 187- 215; 203; 248, 535-543; 66, 243). Elə tapmacalar da var ki, çox cüzi fərqə rast gəlinir. Məsələn, dəyə, çadır mənasını verən tapmacaya Azər- baycanda: Qara dəvə çökdü yerə Bağırsağın tökdü yerə - şəklində (203, 19, 145), Kərkük dolaylarında: Kərkük folklorunun janrları 251 Qara sığır (cöngə) çökər yatar Bağırsağın tökər yatar- şəklində işlənmişdir (132, 243). Burada meyvələr, əkin-biçin, bəzək-düzəklə, din və dini ayinlərlə, müxtəlif əşyalar və təsərrüfat alətləri, kainat, mücərrəd və təbii hadisələrlə bağlı çoxlu tapmacalar vardır. Bu tapmacalar real varlığı əks etdirir. Bəzi tədqiqatçılara görə tapmacalar Xalqın mifik inam və etiqadlarının inikasıdır. A.N.Afanasyevə görə tapmacada xalq özünün qədim dünyagörüşünü ifadə edib (269, 25). F.İ.Buslayev isə təsdiq edir ki, tapmaca əsl xalq poeziyası kimi, özünün ibtidai mifik xarakterini saxlamışdır(279, 33). Rus alimlərinin bu fikrinə əsaslanan bəzi folklorşü- nasların əksər tapmacalarda mifik inam və etiqadların yaşadığı, ayın, günəşin, ulduzların, küləyin, yağışın və s. canlı və şüurlu olmaları barədə ibtidai insanların inamı və onların bu dünyagörüşünün tapmacalarda öz əksini tapma- sı barədə fikrinə qarşı çıxmaq və mübahisə etmək olar (195, 10,75, 115). Demək lazımdır ki, bir çox dünya xalqlarının folklorunda, о cümlədən də Azərbaycan və eləcə də İraq- türkman folklorunda cansiz əşyaların tapmacada canlı varlıq kimi, insan kimi göstərilməsi hallarına tez-tez təsadüf edilir. Məsələn: Dayım oğlu İsımayıl – Şapalağa daim mayıl. Qulağı dəmirdəndi, Köynəyi dəridəndi. (Dəf) Biz biz idik, Otuz iki qız idik, İpək kimin süzüldük, İnci kimin düzüldük (Dişlər) 252 III fəsil Dağdan gəlir, daşdan gəlir – Saqqallı əmim gəlir. (Keçi) və s. Bunu biz elə N.Seyidovun «Tapmacalar» kitabının son illərdə yaradılmış «Mətbuat və texnikaya aid tapmacalar» bölməsində də görürük (203, 195-202). Açması yazı, səhifə, gəmi, paravəz, təyyarə, peyk, kitab və s. olan tapmacalar canlı insana, quşa, heyvana, bitkiyə və s. oxşadıldığına görə burada mifik təfəkkürün, animistik görüşlərin izlərini axtarmaq təbii ki, yanlış olardı. V.A.Vasilenkonunu yazdığı kimi, «əksər hallarda cansız əşyalar tapmacada canlı varlıqlar kimi, insan kimi göstərilirlər» (324, 147)Deməli, insanın təbiət və cəmiyyət hadisələri barədə düşüncəsi, həyat təcrübəsi, müşahidələri və s. nəticəsi kimi düzəldilən tapmacalar bu və ya digər hadisənin şairanə təsviridir. Tapmacalar xalqın məişətinin müxtəlif sahələrini öyrənmək, bir çox məsələləri dürüstləşdirmək baxımından əhəmiyyətli mənbədir. Bizcə, tapmacalar vasitəsi ilə xalqın keçdiyi həyat yolunu atalar sözlərindəki kimi, addım- addım izləmək, doğru nəticələrə gəlmək olar. Maldarlıqla, əkin-biçin, bağ-bostan, müxtəlif sənətlər, Xalqın işlətdiyi əşyalar və təsərrüfat alətləri, onların yaranma tarixi və s. ilə bağlı tapmacalar onun keçdiyi tarixi mərhələlərdən xəbər verməklə bərabər, həyat tərzi, məişəti, dünyagörüşü, zövqü, insanlara, təbiətə münasibəti, məşğuliyyəti, təfəkkürü və s. barədə həyat vəsiqəsi, başqa xalqlar içində öz səsidir. LƏTİFƏLƏR İraq-türkman folklonında Xalqın məişətindən doğan duzlu-məzəli lətifələr çoxdur. Onların arasında dərin mənası və hikməti ilə insanları ovsunlayan, heç vaxt köhnəlməyən, əbədi təzə-tər olan Molla Nəsrəddin lətifələri həm kəmiyyət, həm də keyfiyyətcə fərqlənirlər. Кərкüк folklorunun janrları 253 Demək lazımdır ki, Molla Nəsrəddin lətifələri bir çox Şərq xalqlarının, xüsusən də türkdilli xalqların arasında geniş yayılmışdır. Hamı onları sevir və özününkü hesab edir. О cümlədən də İraq ərazisində yaşayan və azər- baycanca danışan türkmanlar. Sadəlövhlükdən müdrikliyə qədər uzun bir yol keçmiş bu müdriki başqa Şərq və türkdilli xalqlardan fərqli olaraq Kərkük dolaylarında Xoca Nasır (qazax), Nasriddin Afandi (özbək), Efendi (tacik), Носа Nasredin (türk), Ependi (türkmən), Nəsrəddin Оса (tatar), Nəsrəddin Əpəndi (uyğur). Nəsrəddin (fars) adı ilə deyil, Azərbaycanda olduğu kimi, Molla Nəsrəddin və ya sadəcə olaraq Molla adı ilə tanıyırlar. Molla Nəsrəddin lətifələri ilə bağlı ənənə İraq-türkman folklorunda da Azərbaycandakı ənənənin eynidir. Məsələn, H.Zeynallı göstərir ki, kim Molla Nəsrəddin məz- həkələrindən birini desə, ya üç, ya beş, ya yeddisini deməlidir. Yəni bir olmaz və cüt də olmaz (114, 146). Kərkük dolaylarında bu misilsiz məzhəkəçi ilə bağlı hər şeyi məzhəkə halına salır, yeddi lətifə danışırlar, Bu baxımdan Şakir Sabir və İbrahim Daquqinin fikirləri maraq doğurur. Şakir Sabir yazır: «Bir də bu kimi ev oturuşlarında Molla Nəsrəddinin qısa hekayələri qonuşulurdu. Bir tək hekayə söyləyənə: «Üzərivə yeddi hekayə düşdü. Söyləyəcəksən. Söyləmiyənin nənəsi (anası) boşanır» - deyir və yeddi hekayə danışmasını istəyirlər» (184, 153). Tədqiqatçı İbrahim Daquqinin də fikri folklorşünas Şakir Sabirin fıkri ilə səsləşir: «Molla Nəsrəddindən kim bir lətifə danışsa, gərək yeddisini danışsın. Kim yeddisini danışmasa anasının ərsiz qalacağını uydurmuşlar» (117, 61). Həqiqətdə isə İbrahim Daquqi və P.Əfəndiyevin göstərdikləri kimi, Molla Nəsrəddin lətifələrindən yeddi dənəsinin anladılması gecə söhbətlərini uzatmaq, ruhlara nəşə vermək və bu dadlı, duzlu söhbətləri daha da məzəli etmək üçün düşünülmüşdür (117, 61, 111, 136). Yüklə 1,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|