Bəkir Nəbiyev prof. Mahir Naqib Rəyçilər: mea-nın müxbir üzvü, prof. Azad Nəbiyev
Yüklə 1,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
72 I fəsil də insanların daş vasitəsi ilə yağış yağdırmaq inamını artırmışdır. İbtidai insanlar arasında belə bir inam hökm sürmüşdür ki, canavar balalayanda susuzluğunu yatırmaq üçün qarnındakı daşın köməyi ilə yağış yağdrır. Bu münasibətlə tədqiqatçı B.Abdullayevin gəldiyi nəticə maraq doğurur: «Etiqada görə, canavar balalayanda çox təşnə olur və bu vaxt, guya o, daşın köməyi ilə yağış yağdırıb, susuzluğunu söndürür. Məlumdur ki, canavarın balalama çağı aprelin sonu və may ayıdır. Həmin vaxtlarda arabir, həm də olduqca qısa müddətli, hətta bir anlıq yağışlar olur. Azərbaycanın əksər yerlərində buna «qurd balalayır» deyir və bəzən bu yağışı doğrudan-doğraya «Qurdyağışı» adlandırırlar» (2, 130-131). Heç şübhəsiz, Kərkük dolaylarında dua mərasimlərindən sonra oruclarını «Yağmur aşı» ilə iftar edən adamların hər birinıni arxa yüz daş atması və yağış yağanda Altun Köprü və başqa yerlərdə uşaqların birağızdan təkrar-təkrar: Yağış yağırı, Qurd doğuru Oğlan (çaqqal) nənəsin boğuru Qıq, qıq, qıq - oxumaları da bununla əlaqədar yaranmışdır (133, 53, 55, 301; 255, 21). Göründüyü kimi, «Mövsüm nəğmələri ibtidai insanların təbiət hadisələrinə və təbii qüvvələrə etiqadından doğmuş, sonrakı mərhələlərdə insanlar təbiət hadisələrini dərk edib öyrəndikcə bu nəğmələr də öz əvvəlki mahiyyətini itirmiş, uşaqların əyləncə nəğmələrinə çevrilmişlər» (159, 22). Yağış yağdırmaq məqsədilə Kərkük dolaylarında keçirilən «Çomçələ qız» mərasiminə bənzər mərasimə serblər və türklərdə də rast gəlinir (2, 124). Serblər yağış yağdırmaq məqsədilə balaca qız uşağını soyuodurub bədənini ot, bitki və güllərlə bəzəyir, həyətbəhəyət gəzdi- Kərkük folklorunun janrları 73 rərdilər. Dadol adı verdikləri uşağı hər qapıda dayandırardılar. Qızlar onun ətrafında rəqs edərək, yağış mərasim nəğmələri oxuyardılar. Türklərdə isə uzun çəkən quraqlıqdan cana gələn kəndlilər bir adama tərsinə çevrilmiş don geydirib, başının üstünə örtük tutarlarmış. «Yağmır gəlini» adlandırlan bu şəxsi həyətbəhəyət gəzdirər, evlərin üstündən onun başına su tökərlərmiş. Sonra hamılıqla bulaq üstünə gedib yağmur duası oxuyarlarmış. Maraqlıdır ki, türklərdə özünü göstərən bu mərasimə bənzər səhnə bahar bayramı zamanı Kərkük dolaylarında da özünü göstərir. Keçi dərisi geyərək quyruq, buynuz, qulaq düzəltmiş bir şəxs özünü camaatın arasına verir, atlanıb düşür, gülməli hərəkətlər edərək adamları güldürür. Onun quyruğundan, qulağından dartır, şənlənir, sonra isə üstünə su tökürlər (117, 152). Kərkük dolaylarında da bahar mərasimləri Azərbaycanda olduğu kimi, silsiləvari xətt təşkil edən, bir- birini tamamlayan zəncirvari nəğmələr və oyunlardır. Bunların arasında «Atlı qarınca» və «Bakla» diqqəti cəlb edir. Bu mərasimlər əsrimizin 40-50-ci illərində Azər- baycanın başqa səmtlərində olduğu kimi, Tovuz rayonunda bahar bayramı ilə bağlı çərşənbə axşamları icra edilən «Keçə papaq» mərasimindən о qədər də fərqlənmir. «Keçə papaq» mərasimində də, «Bakla» və «Atlı qarınca»da da gənc oğlanlar qız paltarı geyərək bəzənər- düzənər, zurna və nağaranın sədaları altında oynayaraq adamları əyləndirərdilər (117, 151-152). Bununla belə, qeyd etmək vacibdir ki, «Kosa gəldi» ə ya «Qodu» xüsusilə fərqlənir. Bu mərasim hər şeydən əvvəl qışla yazın qarşılaşmasının rəmzi olmaq baximından diqqəti cəlb edir. İnam və etiqada görə qışın qorayucusu olan şər qüvvələri qovmaq üçün türk xalqları və onların qamları keçinin dərisindən, buynuzundan yaranmışlar. Belə ki, : «Bayram və mərasimlərdə qamlar-şamanlar üzər- 74 I fəsil lərinə keçi dərisi atar, papağına keçi buynuzu bərkidərmiş. Onlar özlərini keçiyə oxşatmaqla Günəşlə mifık ilişgə yaradır və guya bununla da insanları yamandan, şər qüvvələrdən qoruyurlarmış» (192, 65). Kosa da, Qodu da mifoloji görüşlər, baxışlar dünyasında boya-başa çatdıqlarından onların mifoloji təfəkkürlə səsləşməsi təəccüb doğurmur. Bolluq simvolu olan keçi (310, 663), bir çox xalqların mifik görüşləri ilə səsləşən obrazdır. Onu da demək yerində olardı ki, Fransa, İtaliya, Hollandiya, Belçika və s. kimi ölkələrdə yazın gəlməsini türkdilli xalqlarda olduğu kimi bayram edir, şənlənirlər (293; 174, 26). Azərbaycan folklorunda «Qodu-qodu» törəni də hər şeydən əvvəl yazın gəlməsmə həsr edilir. Burada Qodu Günəşin rəmzi, onun bəlgəsidir. Günəşin rənginə uyğun qırmızı parçadan düzəldilən gəlincik Qodu adlanır. О da maraqlıdır ki, Qodu ikili səciyyə daşıyır, Günəşi çağırmaq, aramsız yağışı kəsmək, başqa bir tərəfdən də yağışı çağırmaq. Professor M.Seyidov bu münasibətlə yazır: «Qodu» əksliklərlə, istiliklə, nəmişliklə ilişgəli olduğundan o, güləndə gün çıxır, ağlayanda yağış yağır, soyuq olur. Buradan apaydın görünür ki, Qodu iki əksliyin başlanğıcıdır. Axı, bir də Günəş hər iki təbiət hadisəsinin, istinin də, soyuğun da, quraqlığın da, yağışın da yaradıcısıdır» (192, 18). Bu, Kərkük folklorunda da elə belədir. Yazın gəlməsini arzulayanda da, yağışın yağmasını istəyəndə də «Kosa gəldi», «Qodu» və ya «Çəmçələ qız»a müraciət edilir. Lakin Kərkük dolaylarında vaxtilə əkin daha çox dəmyə yetişdiyinə görə, yəni su qıtlığından yağış-yağmura böyük ehtiyac olduğundan, yağmur mövsüm mərasimi daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. Odur ki, yağmur mərasim nəğmələri həm keyfiyyət, həm də kəmiyyətcə fərqlənirlər. Kərkük folrunun janrla rı 75 İraq-türkman folklorunda özünü göstərən mövsüm mərasimlərindən biri də hər il sentyabr ayının 14-ü gecəsi qeyd edilən «Saya» mərasimidir. Bu şənlik vaxtı köhnə cürdək, küpə və s. saxsı qablar damdan atılıb sındırılarmış, fişəng atılar, tonqal qalanarmış. Bununla da damda yatmaq vaxtının, bir sözlə, yayın qurtardığını göstərirlərmiş. Uşaqlar arasında indi də qalan «Sayadan, ilan çıxmaz qayadan» bununla əlaqədar yaranmışdır (255,18; 133, 56). Azərbaycan folklorunda geniş yayılan sayalar - sayaçı sözlər isə müxtəlif mərasimlərlə, məsələn, döl, qırxın, yaylağa köçmə, arana dönmə və s. vaxtlarda özünü göstərmişdir (111, 76). F.Köçərli qeyd edir ki, bu sözü nemət, yaxşılıq, xeyirxahlıq mənasında işlədirlər. Buradan da sayaçı nemət gətirən, bolluq gətirən mənasına gəlib çıxır(137, 1-10). Kərkük dolaylarında keçirilən «Saya» mərasimi bir çox cəhətdən Azərbaycan folklorunda yer alan «Saya» mərasim və nəğmələri ilə səsləşir. Kərkük dolaylarında da payızın əvvəli nemətin bolluğu dövrüdür. Burada da sentyabrın ortaları qırxım dövrüdür. İraqda, ümumiyyətlə, havalar çox isti keçdiyindən yazda və yayda qoyunları qırxmaq olmaz. Əksinə, yayda qoyunları tüklü saxlayırlar ki, qızmar günəş onları məhv etməsin. Qeyd etmək lazımdır ki, Kərkük dolaylarında Novruz bayramı az keçirilir. Bunu Novruzla bağlı nəğmələrin demək olar ki, olmaması da təsdiqləyir. Ə.Bəndəroğlu qeyd edir ki, Novruz bayramının əvəzinə indi «İyd-əş- Şəcərə» - Ağac əkmə bayramı keçirilir (180, 40). Bunun- la belə bir çox bölgələrdə indi də qeyri-rəsmi şəkildə Novruz qeyd edilir. Bəllidir, Azərbaycan, Tacikistan, İran, Əfqanıstan və s.ölkələrdə bahar bayramı mart ayının 21-də keçirilir. Bu vaxt təbiət oyanmağa, ağaclar puçurlamağa, ot göyər- məyə başlayır. Kərkük dolaylarında isə bu vaxt artıq ya- zın qızğın çağı olur. Hərarət bəzən 30-35 dərəcəyə qalxır. Yüklə 1,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|