BəRDƏliləR

 

101

Məkki ibn-Əhməd Əl-Bərdəi, şair Bərdəi və başqalarını misal göstərmək 

olar. Bu görkəmli sənətkarlar və alimlər doğma şəhərləri Bərdədən kənar-

da yaşasalar da, bu torpağın adını yaşatmış, Bərdəi adı ilə odlar yurdu 

Azərbaycanın bu şöhrətli guşəsini bütün dünyaya tanıtmışlar.  

Haqqında söhbət açmaq istədiyimiz Bərdəinin həyatı və sənətkar-

lığı qədim Kiyev şəhəri ilə əlaqədardır. 1975-ci ildə Qədim Kiyevin Podal 

adlanan sənətkarlar məhləsində arxeoloji qazıntılar nəticəsində müəyyən 

edilmişdir ki, zərgər qəlibi Ukraynada Rovua adlanan yerdəki mədəndən 

çıxarılan  şifer daşından hazırlanmışdır. Zinət  əşyaları düzəltmək üçün 

düzbucaqlı daş qəlibin hər iki üzündən istifadə olunurmuş. Onun üst tərə-

fində biri digərindən azca böyük olan 4 ləçəkli gerb, o biri üzündə isə iki 

həndəsi və nəbati bəzək ünsürü oyulmuşdur. Məmulat hazırlayarkən qəli-

bin qapaqlarını bir-birinə bənd etmək üçün bir üzündə dörd, digər üzündə 

isə üç oyuq açılmışdır. Qapaqlar qəlibə bağlandıqdan sonra metal ərintisi 

gözlər vasitəsilə  bəzək oyuqlarına dolurdu. Metal soyuduqdan sonra qa-

paq açılırdı və qəlibdən hazır məhsullar götürülürdü. Beləliklə, qəlibin hər 

iki üzündən eyni vaxtda istifadə edildikdə 7 bəzək nümunə hazırlamaq 

mümkün imiş. 

Bəzəklərin işlədilməsinə, ustalıq səviyyəsinə və bir çox digər xü-

susiyyətlərinə görə usta zərgərlərin hazırladığı bu qəlibi Ukrayna arxeo-

loqları X əsrə aid edirlər. Bu zərgər qəlibi haqqında bizə məlumat verən 

professor Qara Əhmədov göstərir ki, qəlibin üzərindəki küfi xətlə (Ərəb 

əlifbası) yazılmış sözlər ukraynalı alimlərin diqqətini daha çox cəlb etdi-

yinə görə, onun surəti dəfələrlə dərc edilmişdir. Alimlərdən R.S.Orlov bu 

yazını “Bərəkət”, S.M.Çemov isə “Bərdə” kimi oxumuşlar. Q.Əhmədov 

tərəfindən həmin qəlibin surəti çıxarılıb Azərbaycana gətirildikdən sonra 

epiqrafçı alim M.S.Nemətova onun “Bərdəi” kimi oxunmasını daha düz-

gün hesab etmişdir.  

Qədim Bərdəni o zaman kiyevlilər 944-cü ildə rusların Azərbay-

cana etdikləri yürüş zamanı öz gözləri ilə gördükləri və yaxud eşitdikləri 

əfsanəvi  Şərq gözəlliklərinin timsalı – Odlar diyarının paytaxtı kimi tə-

səvvür etmişlər. Mütəxəssislərin fikrinə istinad edərək onu hazırlayan us-

tanın Kiyevə məhz həmin yürüşdən sonra gedib çıxdığını və orada yaşa-

yıb yaratdığını güman etmək olar. O, Kiyevdə öz adından çox, doğulduğu 

ana yurdu Bərdənin adı ilə şöhrət qazanmış və məşhurlaşmışdır. Buna gö-

rə də o, Bərdənin adını özü üçün ləqəb götürmüş və imzasında ancaq bun-

dan istifadə etmişdir.  

 

Məhəmmədqızı A., Bərdəli Ş. 

 “Bərdə” – B: 2004 

---

 

102

 

SƏDULLAH  BƏRDƏİ 

 

Bərdədə aparılan arxeoloji işlərin nəticəsi sübut edir ki, Hülakilər 

dövründə (1256-1357) şəhərin üç əsrlik tənəzzülündən sonra yenidən 

tərəqqi etməsi dövrü başlanır. Təbii ki, belə yüksəliş şəhərdə sənət və sə-

nətkarlıq, incəsənət və mədəniyyətlə yanaşı, elm və tədrisəmeylli adamla-

rın da yetişməsinə səbəb olmuşdur.  

Bu zaman Bərdə  şəhərində müxtəlif janrlarda yazan şairlər, gör-

kəmli dilçilər, bilikli hüquqşünaslar da yetişmişlər. Həmin dövrdə yaşayıb 

yaratmış alim, şair, dilçi, özünəməxsus dəsti-xəttə malik, təmiz yaradıcı-

lıq təfəkkürü olan sənətkarlardan biri də Sadəddin Sədullah Bərdəi olmuş-

dur. 

Bu görkəmli alim təqribən XVI əsrin ikinci yarısında Bərdədə 

anadan olmuşdur. Sədullah özünün yay istirahətini doğma Kəpki adlı gö-

zəl yaylaqlarda keçirərdi. Azərbaycan EA Respublika Əlyazmaları İnsti-

tutunda onun həmin yaylaqlara yazmış olduğu çoxlu şeirləri saxlanılır. 

Ərəb dilində yazılmış bu şeirlər Sədullahın öz dövrünün dərin bilikli və 

həssas poetik təbə malik şair olmasına dəlalət edir. XIV – XV əsrlərin 

qüdrətli  şairlər dəstəsinə daxil olan Sədullah öz şeirlərində yaşadığı di-

yarın gözəlliklərini, saf və ülvi məhəbbətini, zamanın haqsızlıqlarını, özü-

nün keçirdiyi təlaş, iztirab və  kədəri həssaslıqla tərənnüm etmişdir.  Şair 

özünün “Hədaiq – dəqaiq” adlı əsərində bayatı da yazmışdır. 

Həmin bayatılar eşq, məhəbbət, sədaqət, dostluq, vətənə sevgi, 

gəncliyin tərbiyəsi kimi son dərəcə nəcib mənəvi-sosial problemlərə həsr 

edilmişdir. Bu bayatıların  əksəriyyəti altılıq üslubu ilə tamamlanmışdır. 

Burada birinci qoşa misra dövrün ictimai haqsızlığı  və  bərabərsizliyinə, 

ikinci azad sevgi, saf məhəbbət, sevmək və sevilmək kimi arzuya, üçüncü 

sətir qoşası isə etibarsız, namərd, səbatsız adamların ifşasına və bəzən də 

tərbiyəvi mövzuya həsr edilmişdir. Həmin bayatılardan bir neçəsini oxu-

culara təqdim etmək yəqin ki, maraqlı olardı: 

 

Əzizi gördü günü, 

Sinəmdə kor dügünü. 

Könül sevdiyin istər, 

Göz istər gördügünü. 

Namərdə söy əyilməz, 

Mərd deməz gördügünü. 

 

 

 

 

---

 

103

Və yaxud: 

 

Əzizi mən də munun, 

Nəsi var məndə munun? 

Çox cəfalar çəkmişəm, 

Yolunda mən də munun. 

O cənnətə çıraqdır, 

Kösöyü məndə munun. 

 

Bir başqası: 

 

Əziziyəm səlamət, 

At oxunu səlamət. 

Təkəbbür olmaginən, 

Hər yetənə salam et. 

Düşmə dilin oduna, 

Sərin olsun səlamət. 

 

Göründüyü kimi, ilk dəfə  Bərdəi tərəfindən yazılmış bu altılıqda 

şair öz fəlsəfi fikrini aydın, səlis, poetik dillə və böyük ustalıqla ifadə et-

mişdir.  

Mərhum tədqiqatçı Asya Məmmədovaya görə, altılıqla yanaşı, 

dörd misralı bayatısı da çoxdur. Bu da Sədullah Bərdəinin dədə-babadan 

süzülüb gələn bu folklor janrını çox yaxşı bilməsini sübut edir. 

Dördlüklər onun “Hədaiq adlı bayatılar” cüngündə verilmişdir. 

Sədullah Bərdəi öz dövrünün görkəmli dilçilərindən biri olmuş, 

hətta məşhur dilçilərin  əsərlərinə  şərh yazmış,  əlavələr, düzəlişlər etmiş 

və o dövr məktəbləri üçün dərslikləri də olmuşdur. O, XII əsrdə yaşamış 

görkəmli  ərəb dilçisi Məhəmməd  əz-Zəməşxari tərəfindən tərtib edilmiş 

dərsliklərə əlavə şərh yazmış, düzəlişlər etmiş və hətta, ayrı-ayrı sözlərin 

məntiqi-sistematik təhlilini də vermişdir. 

Bunlar Sədullahın dilçi qüdrətini və gücünü, dərin, hərtərəfli biliyə 

malik olmasını bir daha sübuta yetirir. Şair əsərində ərəb dilinin qramma-

tikasında fel, onun növləri, ərəb dilində onun işlənməsi və yerini dərindən 

təhlil etmişdir. Bu isə görkəmli alim Sədullah Bərdəinin dünyanın ən çə-

tin dillərindən biri olan ərəb dilinin qanunlarını çox yaxşı bilməsinə dəla-

lət edir.  

Onun “Həda-iq-əd-dəba-ik fi şərhi risalət  əlamət  əl-xəqain” adlı 

əsəri orta əsr dilçiliyi, ədəbiyyatı, fəlsəfə və məntiqi tarixinin öyrənilməsi 

baxımından da böyük elmi əhəmiyyət kəsb edir. 

 

 

---