95
TMŞ-lərin xarici iqtisadi fəaliyyəti, digər şirkətlərin xarici ticarət
əməliyyatları, beynəlxalq investisiya prosesi, dünya fond birjalarındakı əqdlər
xarici valyutada onu milli valyutaya çevirməklə hesablaşmalar aparmaq zərurəti
yaradır. Bu cür çevirmələr TMŞ-nin ümumi (cəmləşdirilmiş) hesabatı tərtib
olunarkən də zəruridir. Prinsipcə bu, texniki uçot problemləridir, lakin onlar da
mühasibat uçotunun beynəlxalq standartlaşdırılması vasitəsi ilə həll
edilməməlidir.
Burada bu nəticə çıxır ki, TMŞ-lər obyektiv olaraq uçotun
beynəlmiləlləşməsinə təşəbbüs edir və onun beynəlxalq standartlaşdırılmasına
fəal yardım göstərir.
2. Kapital bazarlarının inkişafına mühasibat uçotunun təsiri
Beynəlxalq kapital bazarları milli bazarlardan əmələ gəlmişdir. Yaxın
keçmişdə müəssisələrin borc kapitalına olan tələbatları milli kapital bazarları
vasitəsi ilə ödənilirdi. Nümunə kimi müəssisələrin onlara lazım olan kapitalları
ölkə daxilində ilkin və təkrar kapital bazarları vasitəsi ilə toplamaq imkanları olan
ABŞ göstərilə bilər. ABŞ-ın qiymətli kağızların təkrar bazarı – dünyada ən böyük
bazardır.
İkinci Dünya müharibəsindən sonra maliyyə bazarında vəziyyət köklü
surətdə dəyişdi. Xüsusilə Amerika yardımı proqramı və öz iqtisadiyyatını bərpa
edən müharibədən sonrakı Avropada dollar “aclığı” amerikan müəssisələrinin
xarici investisiyalarının artımına səbəb oldu.
Hal-hazırda bir sıra amillər üzündən beynəlxalq kapital bazarlarının sürətli
inkişafı və onların mövqelərinin möhkəmlənməsi müşahidə olunur. Bu cür
amillərə aşağıdakılar aiddir: inkişaf planlarını və milli gəlirlərin dəstəklənməsi
üzrə proqramlar həyata keçirən ölkələrin xarici maliyyə mənbələrinə artan
tələbatı, maliyyə bazarlarında rəqabət, ölkələrin artıq maliyyə resurslarına malik
olan və xarici investisiyalara ehtiyac duyan ölkələrə bölünməsi.
Digər tərəfdən, beynəlxalq standartlar bir çox birja əməliyyatlarını
sadələşdirir və bununla da onların inkişafına təkan verirlər.
96
3. Mühasibat uçotunun regional sistemləri
Qeyd etmək mühümdür ki, mühasibat uçotu heç vaxt onun tətbiqi dairəsini
hər hansı bir sahə və ya ayrıca ölkə ilə məhdudlaşdırmamışdır. “İtalyan
mühasibatı” çox sürətlə Almaniyanı, Fransanı, Niderlandı, sonra isə Böyük
Britaniyanı fəth etdi. Böyük Britaniyanın 17-18-ci əsrlərdə hökmran üstün
mövqeyi mühasibat uçotunu nəinki Şimali Amerikada, həm də Britaniya Birliyi
ölkələrində yaymağa kömək etdi. Holland təsiri uçotun İndoneziya və Cənubi
Afrikada “mənimsənilməsinə” imkan yaratdı. Fransız uçot sistemi Polineziyada
və Afrikada fransız təsir zonasında yayılmışdır, Almaniya isə Yaponiyada,
İsveçdə və keçmiş çar Rusiyasında uçotun inkişafına təsir göstərdi.
Birləşmiş ştatların iqtisadi qüdrətinin bizim yüzilliyin birinci yarısında
artması amerikan modelinin nəzəri mövqelərinin və təcrübənin təkcə Almaniyada
və Yaponiyada yox, həm də inkişaf etməkdə olan ölkələrdə, o cümlədən
Braziliyada, İsraildə, Meksikada və Filippində təsirinin artması ilə nəticələndi.
Bu təsir hal-hazırda da xeyli hiss olunan dərəcədə qalır. Birləşmiş ştatlar
mühasibat uçotu sahəsində elmi işləmələrə maliyyə ayırmaları və nəşrlərin sayına
görə öndə gedirlər, onlar həmin profil yönümlü universitet təhsilinin yüksək
inkişaf etmiş sisteminə malikdilər. Eyni zamanda heç də bütün ölkələr uçotun
amerikan standartlarını və prinsiplərini həvəslə qəbul etmirlər.
Mühasibat uçotu mahiyyətcə universaldır, onun dili – “beynəlxalq ünsiyyət
dilidir”, “balans”, “debet”, “kredit”, “konto” (hesab) kimi kateqoriyalar bütün
dünyada başa düşülür və tətbiq olunur.
Artıq deyilmişdir ki, dünya təcrübəsində aktivlər qiymətləndirilərkən daha çox
ilkin maya dəyərindən istifadə edirlər, baxmayaraq ki, bu metod modifikasiya
edilmiş şəkildə tətbiq edilir. Belə bir nöqteyi-nəzər mövcuddur ki, balansda
aparılan qiymətləndirmə əmlakın o zaman real dəyərinə maksimum yaxın
olmalıdır, buna görə də cari dəyəri tətbiq etmək, yaxud gələcək əməliyyatlardan
ehtimal olunan itkiləri və gəlirləri nəzərə almaq, qiymətlərin dəyişməsini əks
etdirmək və i.a. vacibdir.
97
İnflyasiya ümumdünya hadisəsi olduğundan, onun nəticələri isə həm mikro, həm
də makro səviyyələrdə duyulduğundan bu məsələ üzrə uçot problemlərinin həlli
üçün maksimum səy göstərilməlidir. Aydındır ki, bu, Azərbaycanda müasir
iqtisadi vəziyyət üçün də xeyli aktualdır.
Eləcə də balansa hansı vəsait və resurs növlərinin daxil edilməsi barədə
məsələnin birmənalı olmayan həllini qeyd etmək lazımdır, xüsusilə də bu,
“firmanın qiyməti” və ETTKİ-nə xərclər kimi aktivlər barəsində səciyyəvidir.
Buradan bu kateqoriyalı vəsaitlərin silinməsinə müxtəlif baxışlar ortaya çıxır: bir
qisim ölkələrdə onların faydalı istifadə müddəti ərzində amortizasiyasına, yaxud da
öz kapitalının azaldılması hesabına dərhal silinməsinə icazə verilir. Bir sıra
ölkələrdə alternativ seçimə yol verilmir (məsələn, ABŞ-da, Kanadada və
Yaponiyada “firmanın qiymətinin” dərhal silinməsinə icazə verilmir, onun aktivdə
məcburi “kapitallaşması” tələb olunur). Amortizasiya müddətlərinin təyin edilməsi
təcrübəsi də fərqlənir. Ayrı-ayrı ölkələrdə “firmanın qiymətinin” silinməsinin
maksimum müddətin məhdudlaşdırılması müəyyən edilir, məsələn ABŞ-da 40 il,
Avstraliyada – 20 il, Hollandiya və İsveçdə – 10 il, Almaniya və Yaponiyada – 5
il. Ticarət markaları, ticarət nişanları, EHM üçün proqram təminatı və sair kimi
duyulmayan aktivlərin uçotu və amortizasiyası zamanı da fərqlər mövcuddur.
Eynilə və öhdəliklərin uçot təcrübəsi də fərqlənir. Məsələn, Argentinada vergilər
üzrə öhdəliklər hesablanmırlar, onlar yalnız kassa metodu üzrə hesaba alınırlar və
əks olunurlar. Hollandiyada təxirə salınmış gəlir vergisinin məbləği (faktiki vergi
ilə maliyyə uçotda müəyyən edilmiş mənfəətə uyğun hesablanmış vergi arasındakı
fərq) diskontlaşır.
“Öhdəliklər” anlayışının müxtəlif təfsir edilməsi ona gətirib çıxarır ki, ayrı-ayrı
Avropa ölkələrində və Cənubi Afrikada, məsələn, qiymətləndirmə ehtiyatları
yaranılmır (hətta pensiya öhdəlikləri üçün də), əksinə Almaniya və İsveçrə
“öhdəlik” termininin “gizli” ehtiyatlara tətbiq edilməsinin nümunəsidirlər, bununla
da onlar həmin ehtiyatların yaradılasına bəraət qazandırırlar. Bu ölkələrdə
Dostları ilə paylaş: |