Beynəlxalq magistratura və doktorantura məRKƏZİ

1.2. Neft və neft məhsulları bazarında logistika infrastrukturunun 

elementləri 

Logistika  infrastrukturu  tam  təmin  edilmiş  təchizat,  tədarük,  saxlama  və 

təyinat məntəqəsinə (daha doğrusu, müştəriyə) çatdırılma sistemi üzrə fəaliyyətin 

təmin  edilməsinin  dəqiq  sistemidir.  Belə  sistemin  funksiyası  qiymət  siyasəti  və 

təchizatçılarla əlaqələrin müəyyənləşdirilməsidir. 

N.G.  Kuvayevə  görə,  "Logistika  infrastrukturu  malların  əlavə  emalı  ilə, 

zəruri resurslarla - təbii, maddi-texniki, informasiya, insan, institusional və maliyyə 

resurslar  ilə  təmin  edilmiş  ticarət,  məişət  və  inzibati  xidmətlərin  göstərilməsi  ilə 

əlaqəli nəqliyyat, anbar və xidmət elementlərini birləşdirir" (M.Y.Zalmanova və b., 

2005, s. 53).

 

Hesab  edirik  ki,  logistika  infrastrukturunun  digər  mühüm  elementini  - 

kommunikasiyanı  ayırmaq  lazımdır.  Yaxşı  qurulmuş  kommunikasiyalar  olmadan 

digər elementlərin effektiv işləməsi mümkün deyildir. 

  

Logistika  infrastrukturunun  obyektləri  üç  əsas  qrupda  birləşdirilir.  Birinci 

qrup  yerli  əhəmiyyətli  obyektləri  əhatə  edir,  ərazisində  potensialın  ayrı-ayrı 

şirkətlərin və onların şəbəkə birliklərinin əmtəə axınlarının idarəetməsi ilə əlaqəli 

xidmətlərin müəyyən bir növünü təmin etmək üçün loqistika parkları və mərkəzləri 

adlanır (Аникина Б.А., 2000, s. 216)

. 

---

17 

 

İkinci  obyekt  qrupu  (regional  logistika  mərkəzləri)  yaxşı  inkişaf  etmiş 

nəqliyyat  infrastrukturu  və  qurulmuş  informasiya  sistemi  olan  ərazidə  daha  çox 

logistik xidmətlərin çeşidini təmin edir. Beləliklə, milli, habelə regional bazarlarda 

məhsulların  müxtəlif  növlərinin  daxil  olan  və  gedən  axınlarını  daha  səmərəli 

idarəetmə üçün şərait yaradılır. 

Üçüncü  qrup  obyektlər  nəqliyyat  infrastrukturunun  vacib  obyektlərinə 

(limanlara,  hava  limanlarına,  dəmiryol  qovşaqlarına,  intermodal  terminallara) 

yaxın  nisbətən  böyük  sahəyə  yönəldilmiş  kompleks  infrastruktur  obyektləri  olan 

beynəlxalq 

logistika 

mərkəzləridir. 

Müasir 

informasiya-kommunikasiya 

texnologiyalarını  istifadə  etməklə,  bu  mərkəzlər  bütün  təchizat  zəncirində 

məhsulların  satılması  va  ölkənin  ərazisi  ilə  tranzit  mal  axınlarının  cəlb  edilməsi 

vaxtının  azaldılması  məqsədilə  logistik  xidmətlərin  tam  çeşidini  icra  etmək  üçün 

lazımi koordinasiyanı həyata keçirir. 

Elə  həmin  dərslikdə  logistik  infrastrukturun  aşağıdakı  tərifi  də  verilir: 

"Logistik  infrastruktur  -  maddi  və  maliyyə  axınının  hərəkət  prosesi  və  ya  məhsul 

hərəkəti  prosesinin  həyata  keçirildiyi  və  xidmət  göstərildiyi  fəaliyyətlərin 

məcmusudur" (Аникина Б.А., 2000, s. 218).

 

Düzgün nizamlanmış infrastruktur müasir proqram təminatının inkişafı üçün 

şərait  yaratmaqla,  ticarət  və  informasiya  sahəsindəki  mütərəqqi  yeniliklərin 

tətbiqinin  mühüm  amilinə  çevrilir.  Hər  hansı  digər  sistem  kimi,  loqistika 

infrastrukturu  da  müəyyən  komponentlərdən  ibarətdir.  Bunlara  logistika 

infrastrukturunun idarə edilməsi prinsipləri və normaları daxildir. Məsələn: 

- nəqliyyat vasitəsi parkı; 

- təmir ediləcək avadanlıq, eləcə də iş avadanlıqları; 

- müəssisənin anbar infrastrukturuna aid olan giriş yolları sistemi; 

- anbar mülkiyyəti; 

- anbarlarda, istehsalatda və kommunikasiya sistemində olan avadanlıq. 

Logistik  xərclərin  səviyyəsi  təyin  edilməlidir.  Odur  ki,  logistika,  bazarın 

seqmentlərində maddi, maliyyə, əmək, hüquqi və informasiya axınları üzrə hərəkət 

proseslərinin idarə olunması nəzəriyyəsi və təcrübəsi kimi xarakterizə olunur.  

---

18 

 

Neft-qaz  sənayesi  sahə  məhsullarının  kəşfiyyatı,  hasilatı,  emalı  və 

daşınmasının  ardıcıl  proseslərindən  ibarət  iqtisadiyyat  sahəsidir.  Bütün  bunlar 

birbaşa  yataqlarda  aparılır.  Ölkəmizin  neft-qaz  hasilatı  sərt  iqlim  şəraiti  ilə  əhatə 

olunmasa da daha çox yerin və dənizin dərinliklərindən çıxarılır, bu, ilk növbədə, 

infrastruktur elementləri olan ərazilərin əlavə nəqliyyata yanaşmasını tələb edir. 

Bununla bərabər, tələb olunan səviyyədə neft və qaz istehsalını qarşılamaq 

məqsədilə  onların  satışını  təşkil  etmək,  işçilər  üçün  əlverişli  təhlükəsiz  şərait 

yaratmaq və bir müddət sonra sahələrdə işləmək üçün istifadə olunan avadanlıq və 

texnologiyaların  yenilənməsini  qarşılamaq  lazımdır.  Belə  ehtiyaclara  əsasən, 

sahələrdə iki növ yük axını yaranır: 

1. istehsal fəaliyyətini təmin edən yüklər. 

2. İşçilərin daxili ehtiyaclarını təmin edən mallar. 

İstənilən  iş  yeri  üçün,  bu  mərhələdə  aparılan  əməliyyatlar  növündən 

(kəşfiyyat,  istehsal,  hazırlıq,  neft  emalı  və  s.),  habelə  bu  proseslərdə  iştirak  edən 

avadanlıq növündən asılı olaraq yük axınlarının tərkibi müəyyənləşdirilir. 

Quyuların  istismarı  üsuluna  görə  bu  gün  AR-da  neft  hasilatı  strukturunda 

son  bir  neçə  illər  ərzində  payı  93,1%  -ə  çatan  nasos  üsulu  üstünlüyə  malikdir. 

Bununla  bərabər  yaxşı  qazılmış  quyuların  payı  azalmağa  davam  edir,  bu,  yeni 

sahələrin  inkişafının  aşağı  olması,  eləcə  də  uzun  müddətdir  inkişaf  etdirilən 

quyularda neft hasilatının çətin şəraitinin nəticəsidir. Digər üsullarla müqayisədə, 

neft hasilatının kompressor metodu ən kiçik paya malikdir. 

Neft  hasilatının  nasos  metodunun  ən  çox  istifadə  ediləcəyi  faktiki  nasos 

avadanlığı olan malların axını, eləcə də maksimum nasos işinin icrası üçün başqa 

zəruri avadanlıqları müəyyən edir. Torpaq üsulu ilə dağ-mədən sənayesinin həyata 

keçirildiyi sahələrdə axın qurğuları və klapanları olan yük axınları formalaşır. Neft 

hasilatı  kompressor  və  ya  qaz-lift  üsulu  ilə  həyata  keçirildikdə,  bir  çeşmənin 

davamıdır, kompressor stansiyaları və digər avadanlıqlar sahələrə göndərilir. 

İstehsal qazma quyusunun artması ölkənin neft yataqlarının geniş inkişafı ilə 

əlaqədardır. Eyni zamanda, kəşfiyyat qazma həcmi olduqca aşağıdır (Snaryev A.İ., 

2010, s. 189)

. 

---

19 

 

Neft-qaz  yataqlarının  təşkili  torpaq  işləri,  beton  və  dəmir-beton 

konstruksiyalarının  tikintisi,  magistral  boru  kəmərlərinin  çəkilməsi,  polad 

konstruksiyaların quraşdırılması, yolların, tikililərin və platformaların inşası, ətraf 

tənzimlənməsi işləri daxil olmaqla bir çox işi əhatə edir. Ağır, texnoloji avadanlıq 

və qurğuların da daxil olduğu avadanlıqlar quraşdırma və iş yerinə gətirilməlidir. 

Ancaq bir çox yükün həcmi və çəkisi çox ola bilər və tez-tez əlverişsiz yol şəraiti 

nəqliyyat vasitələrinin parametrlərinə artan tələblər qoyur. 

Sahəyə  daşıma  həcmini  şərti  şəkildə  təsvir  etmək  üçün  materialların 

istifadəsi üçün neft hasilatının mərhələlərinin siyahısı göstərilməlidir: 

1. Hazırlıq işi aşağıdakıları əhatə edə bilər: 

- quyunun yerləşdiyi yerin müəyyən edilməsi; 

- bir meşəni yıxaraq, yolun tikintisi üçün ərazini təmizləyirik yollar; 

- giriş yolunun tikintisi; 

-  quraşdırma  qrupunun  müvəqqəti  düşərgəsinin  tikintisi,  yaşayış 

məntəqəsinin  inşası  üçün  materialların  təchizatı,  yaşayış  məntəqəsinin 

strukturlarının quraşdırılması; 

-qazma qurğusunun tikintisi üçün ərazini təmizləmək və planlaşdırmaq; 

- məişət və istehsal müəssisələrinə elektrik və su təchizatının təşkili. 

2. Yüksək quraşdırma işləri və səth qazma qurğularının tikintisi: 

- qazma qurğusu üçün təməl çuxur qazma; 

- emalatxana və anbarların quraşdırılması; 

-  qüllə  və  dəmir  konstruksiyalarının,  o  cümlədən  boruların,  sementləmə, 

qazma avadanlığı, cihazların və s. çatdırılması; 

- qazma qurğusunun təməlinin qurulması; 

- qazma palçıqlarının saxlanması üçün ambar qurulması; 

-qazma qurğusunun quraşdırılması; 

-  elektrik  xətlərinin,  boru  kəmərlərinin  çəkilməsi,  dizel  stansiyalarının 

tikintisi. 

3. Quyu qazma: 

- süxurların qazılması; 

---

20 

 

- qazan və sementləmə ilə quyunun ağzını möhkəmləndirmək. 

4.  Neft  və  qaz  axını  üçün  yaxşı  sınaq  neft  və  qaz  axını  əldə  etmək  üçün 

məhsuldar üfüqdə çıxış üçün sütunun divarları tornalanaraq reallaşdırılır. 

5. İşdən sonra qazma avadanlığı və prefabrik qurğuların sökülməsi. 

6. Təyin edilmiş ərazinin meliorasiyası: 

- quyu qazma vaxtı və plitə ilə işləyən müəssisə adı; 

- bütün ahırların təmizlənməsi; 

- tullantıların yandırılması; 

- xaric üçün qırıntı metalinin toplanması; 

- avadanlıq və personalın çıxarılması. 

Bu  mərhələlərdən  hər  biri  yüklərin  və  insanların  hərəkətinin,  o  cümlədən 

avadanlıqların, işçilərin, zəruri avadanlıqların və xüsusi vasitələrin çatdırılmasının, 

yataqların  ərazi  üzrə  yaxın  məskunlaşmış  məntəqələrə  qədər  hərəkətinin  və  işçi 

hərəkətınə  daxil  olan  personalın  və  əmlakın  əks  hərəkətinin  təmin  edilməsinə 

ehtiyac  duyur.  Bütün  bunlar  neft  və  qaz  işləri  sahəsində  nəqliyyat  arteriyalarının 

əvəzedilməz rolunu nəzərdə tutur və fasiləsiz fəaliyyətini tələb edir.  

Logistika  şəbəkəsi  konsepsiyasını  dərinləşdirməklə  söyləmək  lazımdır  ki, 

onun  elementlərinin  əksəriyyəti  aşağıdakı  axınların  vasitəsilə  bir-biri  ilə 

əlaqələndirilir: 

- maddi və onunla əlaqəli; 

- məlumat; 

- maliyyə. 

Odur  ki,  təbii  olaraq  istənilən  logistik  problem  ayrıca  götürülmüş  bir 

səviyyədə  deyil,  kompleks  şəkildə  həll  olunmalıdır.  Logistiktada  infrastrukturun 

müəyyən  edilməsinə  yanaşma  zamanı  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  onun 

formalaşmasının  əsas  səbəblərdən  biri  maliyyə  aktivlərinin,  maddi-əmək 

resurslarının bazar strukturlarının aktiv şəbəkə zolağı ilə yığılması prosesidir. Bu 

yolla  transmilli  şirkətlər  və  ən  iri  holdinqlər  bazarda  öz  ticari-biznes  şəbəkəsini 

genişləndirirlər. 

---

21