Beynəlxalq magistratura və doktorantura məRKƏZİ

1.3. Logistika infrastrukturunun neft və neft məhsulları bazarında inkişaf 

meylləri 

Neft-qaz  sektoru  iqtisadiyyatın  yeganə  sektorudır  ki,  burada  tamamilə 

nəqliyyatın istənilən növləri müxtəlif məqsədlərə cəlb olunur: dəmir yolu, su, hava, 

yol  və  boru  kəməri.  Bundan  əlavə,  çox  vaxt  nəqliyyat  vasitələrinin  özləri  təkcə 

nəqletmə  vasitəsi  deyil,  həm  də  neft-qaz  avadanlıqlarının  bir  hissəsi,  mobil 

platformaların bir növü olaraq çıxış edir.  

Fasiləsiz  təchizatı  qarşılamaq  üçün  nəqliyyat  şəbəkəsi,  xüsusilə  hər  cür 

nəqliyyat  üçün  çətin  olan  sahələrə  uzaq  məsafələrdən  uzanır.  Buna  görə 

ekskavatorlar,  kranlar,  stansiyalar,  emal  kompleksləri  və  s.  kimi  avadanlıqların 

ötürülməsi  bir  sıra  çətinliklərə  səbəb  olur.  Yataqda  işləyən  müəssisəyə  xidmət 

göstərən  loqistika  şirkətləri  yüzlərlə,  bəzən  tikinti  sahəsinə  səpələnmiş  minlərlə 

ədəd  iri  və  böyük  olmayan  yükün  daşınmasını  təşkil  və  reallaşdırmaq 

məcburiyyətindədirlər.  

Neft və qaz avadanlıqlarına qazma qurğuları və ixtisaslaşdırılmış maşınlarda 

istifadə olunan avadanlıqlar, eləcə də qaz qurğuları və qazma qurğusu elementləri, 

ölçmə  tankerləri  və  müvafiq  avadanlıqlar  daxildir.  Neft  avadanlıqlarının  nəqli 

logistika  operatorundan  onun  xüsusiyyətlərini  bilməyi  tələb  edir,  çünki  bu  cür 

avadanlıqlar demək olar ki, daim qeyri-standart yüklərə aiddir. 

Boru kəməri nəqliyyatı əsasən ölkədə daha sürətlə artan neft-qaz yüklərinin 

nəqlində  iştirak  edir.  Avadanlıqların  daşınması  yol  və  hava  vasitəsi  ilə,  həm  də 

dəmir yolu ilə və ya su ilə reallaşdırıla bilər. Normal ticarət nəqliyyatı ilə bir sıra 

növ  neft-qaz  yükünü  nəql  etmək  praktiki  baxımdan  mümkün  deyil.  Əslində,  yük 

böyük  çəkisi  və  ölçüləri  ilə  səciyyələnir,  buna  görə  nəql  üçün  aşağı  çərçivəli 

platforma və ya traktor kimi xüsusi avadanlıqdan istifadə etmək lazımdır, eləcə də 

belə işi aparmaq üçün lazımi sənədli icazə almaq lazımdır. 

Neft və qaz yüklərinin kompleks nəqli üçün ehtiyac yarandıqda, xüsusən də 

inkişaf  etmiş  sahələrdə  mövcud  infrastrukturun  problemi  kəskinləşir.  Neft-qaz 

sənayesinin  logistikası  tarixi  göstərir  ki,  təchizatın  həyata  keçirilməsi  xətrinə 

körpü,  dəstəkləyici  konstruksiyalar,  müvəqqəti  yol  sahələri  və  obyektləri  kimi 

---

22 

 

müvəqqəti  qurğuların  salındığı  hallar  da  olub.  Qəsəbələrin  ərazisində  daşıma 

həyata  keçirildikdə  ağaclar  müvəqqəti  olaraq  ləğv  edilmiş,  yollar  genişlənmişdir; 

yüklü nəqliyyat vasitəsinin ölçüləri onların altına keçməsinə imkan verəcək şəkildə 

piyada körpülərinin qaldırıldığı hallar da mövcuddur. 

Dəmir  yolu  və  su  ilə  müqayisədə  daşımanın  yüksək  maya  dəyərinə 

baxmayaraq,  avtomobil  nəqliyyatı  böyük  rola  malikdir,  odur  ki,  neft-qaz 

təşkilatları  tərəfindən  tələb  olunur.  Bu  vəziyyətdəki  əsas  rəqabət  üstünlükləri 

manevrlilik, rahatlıq və hava vəziyyətindən şərti müstəqillikdir, bu nəqliyyat növü 

üçün yüksək xərclərə haqq qazandırmasına imkan yaradır. 

Bundan  əlavə,  əhəmiyyətli  üstünlük  gözlənilməz  hallarda  daşıyıcının 

marşrutunu  tez  bir  zamanda  düzəldə  bilmək  qabiliyyətidir;  birbaşa  nəqliyyatın 

təşkili  daha  asandır,  yolda  sürücünün  köməyi  ilə  davamlı  olaraq  əlaqə  saxlamaq 

mümkündür.  Dəmir  yolu,  eləcə  də  su  nəqliyyatı  ilə  daşımalar,  əksinə,  marşrut 

planlaşdırmanın,  nəqliyyatın  təşkilinin  və  dövlət  qurumları  ilə  uzunmüddətli 

koordinasiyanın mürəkkəb sxemləri ilə səciyyələnir. 

Avtomobil  nəqliyyatının  lehinə  başqa  bir  cəhət  də  yükün  vəziyyəti  və 

təhlükəsizliyinə  dair  daimi  nəzarətin  həyata  keçirilməsidir.  Su  və  dəmir  yolu  ilə 

daşıma zamanı təhlükəsizlik monitorinqi yalnız göndəriş və təyinat stansiyalarında, 

eləcə  də  marşrutun  ara  nöqtələrində  reallaşdırılır.  Neft-qaz  avadanlığının  nəqli 

xüsusiyyətləri  müəyyən  edilmiş  normalara  və  standartlara  ciddi  riayət  etmək 

olmaqla,  əksər  hallarda  logistik  xidmətlərin  göstərilməsi  üçün  müqavilədə 

göstərilir. Çox vaxt qeyri-standart avadanlıqların daşınması zərərin və ya fövqəladə 

vəziyyətin yaranmasına səbəb olur.  

Böyük  ölçüdə  nəqliyyat  vasitələrinin,  yəni  neft  və  qaz  avadanlığının  nəqli 

tez-tez bu növ yük daşınması prosesi üçün nəzərdə tutulan yol nəqliyyat vasitələri 

ilə reallaşdırılır. Məsələn, ağır yüklər üçün multi-oxlu platformalar - trallar istifadə 

olunur. Standart yüklər adi ticarət avtomobillər ilə çatdırıla bilər. 

Ölkənin uzaq və keçilməz sahələrinə avadanlıqların çatdırılmasında aviasiya 

böyük  rol  oynayır.  Əlbəttə  ki,  bu  daşımalar  müştərilər  üçün  ən  bahalıdır,  eyni 

---

23 

 

zamanda  infrastruktur  baxımından  daha  az  tələbkardır  və  başlıcası  isə  ən 

sürətlisidir. 

Neft  və  qaz  avadanlıqlarının  hava  ilə  çatdırılmasında  obyektin  "qapıya" 

gəlməsi mümkün deyildirsə, bu yükün daha çox yüklənməsinə ehtiyac olmadan, bu 

yolda  daha  çox  hərəkət  etməklə  təyyarə  ilə  birbaşa  avadanlıqla  yükləyən  yük 

maşınının yüklənmə sxemindən istifadə edilə bilər. 

Su daşımaları ilə nəqletmə digər istənilən növ nəqliyyat tipinə aid olmayan 

bir  sıra  üstün  üstünlüklərə  malikdir.  Birincisi,  alınan  yükün  maksimum  icazə 

verilən çəkisi və ölçülü xarakteristikaları gəminin yenidən qurulması və ya əlavə 

mühəndislik qurğularının tikintisi zərurəti olmadan yol, hava və hətta dəmir yolu 

nəqliyyatı imkanlarını bir neçə dəfə aşır. Gəmilərin daşınma qabiliyyəti dəniz sinfi 

üçün dərin dəniz sinfi üçün 5000 tonu və qısa məsafələrdə 20.000 tonu aşa bilər. 

Avadanlıqların okean və dərin dəniz vasitəsilə nəql edildiyi kütləvi yüklər, 

ümumi  çəkisi  350  min  tondan  çox  olan  yükləri  qəbul  edə  bilər  (Baburin  V.A., 

Baburin N.V., 2007, s. 168).  

İkincisi,  uzun  məsafələr  üzərində  nəqliyyatda  qənaət  etməklə  əldə  olunan 

qiymət üstünlüyü: dəniz nəqliyyatı, əsasən, avtomobil nəqliyyatı ilə müqayisədə 20 

dəfədən çox ucuzdur. 

Azərbaycanın digər su  nəqliyyatının tam  potensialından  istifadə  etmək  çox 

çətindir.  Əsas  çətinliyə  qısa  müddətdə  naviqasiya  və  uzun  müddət  səyahət  səbəb 

olur.  Bu  iki  səbəb  çatdırılması  əvvəlcədən  planlaşdırılmasını  tələb  edir,  xüsusilə 

də, gəminin yükü başa çatdırılmalı və ödənilməlidir, gəminin gəlməsi zamanı son 

təyinat  üçün  çatdırılan  nəqliyyat  mütəşəkkil  və  vaxtında  xidmət  edilməli,  bütün 

infrastruktur elementlərinin də hazırlanması lazımlıdır. Daşınma beynəlxalq olarsa, 

planlaşdırma  yükün  gedişi  və  gəlişi  üçün  gömrük  rəsmiləşdirilməsinə  dair 

sənədlərin hazırlanması zərurəti ilə mürəkkəbləşir (Qoryev A.E., 2008, ss. 95-96).

 

Beləliklə,  logistika  zəncirinin  bütün  elementlərini  su  nəqliyyat  vasitəsi  ilə 

uyğunlaşdırmaq,  eləcə  də  naviqasiya  dövründə  dəyişikliklər  ilə  bağlı  fərziyyələr 

öhdəliyin  və  gözlənilməz  xərclərin  yerinə  yetirilməməsinə  əlavə  risklər  yaradır. 

Gəmi  ilə  nəql  uğursuz  olmasına  baxmayaraq,  gəmi  növbəti  naviqasiya  müddəti 

---

24 

 

gediş  məntəqəsində  və  ya  daha  çox  naviqasiyanı  davam  etdirmək  mümkün 

olmadıqda, təyinat məntəqəsində gözləməlidir. 

Neft-qaz  məhsullarının  dəmir  yolunun  vasitəsi  ilə  daşınmasından  tez-tez 

istifadə  olunur  və  əsasən  qeyri-standart  və  ağır  avadanlıq  və  qurğuların  (ümumi 

məhdudiyyətlərin nisbətən aşağı həddi) daşınması, geniş dəmir yolu şəbəkəsi, hava 

şəraitinə  zəif  asılılığı,  uzun  məsafələrə  daşımalarda  nəqliyyat  daha  aşağı  qiymət 

kimi geniş imkanlardan ibarət bir sıra üstünlüklərə malikdir. 

Təcrübədə  yük  əməliyyatının  əsas  prosesinin  həqiqətən  daha  aşağı  maya 

dəyərinə baxmayaraq, dəmir yolu ilə (və su ilə) nəqlinin ümumi dəyəri əhəmiyyətli 

dərəcədə  yüksək  ola  bilər.  Təchizat  büdcəsi  mütəxəssislər  tərəfindən  tərtib 

edilərkən, yükləmə, boşaltma əməliyyatları və yükün digər hərəkətləri üçün bütün 

əlavə xərcləri nəzərə alaınraq"dairə üzrə" daşınma dəyəri qəbul edilir. Buna görə 

çatdırılma "qapıdan qapıya" həyata keçirilmədiyi halda, yəni dəmir yolu, su və ya 

hava ilə nəql olunduqda, layihənin dəyərinə həmişə nəqliyyat vasitəsinə yüklənmə 

xərclərini,  başqa  bir  nəqliyyat  vasitəsinə  yükləməyi,  malın  nəzərdə  tutulduğu 

obyektə çatdırılmasını əlavə etmək lazımdır. 

Nəticədə,  əlavə  əməliyyatların  dəyəri  əsas  nəqliyyat  xərclərini  aşa  bilər. 

Əlavə əməliyyatların reallaşdırılması zamanı mallara ziyan vurma riski (məsələn, 

yükləmə zamanı) və çatdırılma tarixinin baş verməməsi riski (yükləmə və boşaltma 

prosedurlarında növbələr, nəqliyyat gecikmələri və s.) artır. 

Neft və qaz avadanlıqlarının çatdırılması yalnız qeyri-standart ölçü ilə deyil, 

həm də ağır çəki ilə bir sıra təşkilati çətinliklərə səbəb olur. Daha əvvəl göstərildiyi 

kimi, dağ-mədən və ya kəşfiyyat sahələrinə göndərilən avadanlıqlar tez-tez bahalı 

və elektron komponentlər, alətlər, sensorlar, monitorlar, quraşdırılmış kompüterlər 

və ya ölçü mexanizmləri kimi kövrək hissələri ehtiva edir. Demək olar ki, bütün 

laboratoriya  və  kəşfiyyat  qurğuları  bütün  avadanlıqların  zədələnməsinə  gətirib 

çıxara  biləcək  oxşar  hissələrə  malikdir.  Bu  mənada,  logistika  operatoru  həmişə 

nəqliyyat  vasitəsini  həyata  keçirə  biləcək  nəqliyyat  vasitəsi  üçün  deyil,  eyni 

zamanda yükü təmin edən sxemlər, marşrutun çəkiləcəyi yol üçün, hətta sürücünün 

peşəkar keyfiyyətləri üçün də tələblərə malikdir. 

---

25 

 

Bu  komponentlərin  bir-biri  ilə  qarşılıqlı  asılılığını  nümunə  göstərə  bilərik: 

əgər ünsiyyət qurğularının balans prinsipi üzərində işləyən ağırlıqlı avadanlıqların 

daşınması  keyfiyyəti  aşağı  olan  yolda  aparılırsa,  sürücü  sürət  limitini  pozur  və 

qruplaşdırma  sxemləri  müəyyən  yük  üçün  nəzərdə  tutulmur  və  kifayət  qədər 

sabitləşməyib,  cihazın  daxili  mexanizmlərinin  salınmasına  və  çatdırılma 

nəticəsində, əlbəttə, onu iş şəraitindən çıxaracaq yükün ümumi hərəkətliliyinə təsir 

edəcəkdir. 

Hər  bir  qeyri-standart  çatdırılma  marşrutu  mütəxəssislər  tərəfindən 

əvvəlcədən və fərdi olaraq hazırlanır. Daha əvvəl göstərildiyi kimi, bütün marşrut 

üzrə  yolun  keyfiyyətinə,  ən  qısa  yol  boyunca  hərəkət  imkanına  diqqət 

yetirilməlidir. Ağır və böyük yüklərin daşınmasını planlaşdırarkən, yerli idarəetmə 

orqanları ilə icazə ve koordinasiya tələb olunur. Nəql edilən strukturların ölçülərini 

şəhər  nəqliyyat  infrastrukturunun  belə  elementləri  vasitəsilə  mümkün  körpülər, 

kanallar,  tunellər,  yollar  kimi  mümkün  keçməməsi  üçün  yoxlamaq  lazımdır. 

Marşrutlar  yaşayış  yerləri  ilə  qoyulduqda,  şəhərdə  hərəkətdə  olan  nəqliyyat 

vasitələri  üzrə  mümkün  qədər  ağırlıq  məhdudiyyətlərinə  də  diqqət  yetirmək 

lazımdır. 

Nəqliyyat  vasitələrinin  özləri  beynəlxalq  standartlara  uyğun,  düzgün 

qaydada  olmalıdır,  nəql  olunacaq  yük  növünə  və  marşrutun  qoyulacağı  yollara 

görə seçilməlidir. Avtomobil nəqliyyatının hava şəraitindən çox asılı deyildir, lakin 

nəqli  çətin  bölgələrin  və  ya  iqlim  şəraitində  çətin  bölgələrin  iştirakı  ilə  nəql 

edildikdə  neft  və  qaz  avadanlıqlarının  nəqli  kontekstində  planlaşdırma  və  təşkili 

zamanı ehtimal olunan təbiət hadisələrinə diqqət yetirmək lazımdır.  

Həmçinin,  nəqliyyat  vasitələrinin  təhlükəli,  qeyri-standart  və  ya  bahalı 

malların daşınması üçün loqistika şirkətinə icazə verilməsi üçün müvafiq icazələr 

olmalıdır. 

Mürəkkəb  daşıma  prosesində  uğursuzluqların  qarşısını  almaq  üçün 

avadanlıq  və  avtomobil  nəqliyyatı  infrastrukturu  planlaşdırma,  proqnozlaşdırma, 

lazımi  sənədlərin  hazırlanması,  büdcə  və  marşrut  planları  kimi  mənfi  təsirləri 

yaşamış  deyil,  yəni  hazırlıq  prosesi  çox  dəqiq  və  ətraflı  olmalıdır.  Xaricdən 

---

26 

 

avadanlıqların  tədarükü  və  təchizatına  gəldikdə,  proses  beynəlxalq  nəqliyyatın 

reallaşdırılması üçün xüsusi şərtlərlə mürəkkəbdir. 

İqtisadi  ədəbiyyatda  nəzəri  mənada  neft  və  neft  məhsulları  bazarında 

logistika yönümündə mövcud olan aşağıdakı problemlər, onların fəsadları, logistik 

sahə və mümkün həll yolları dərin maraq doğurduğundan onları tədqiqat işinə daxil 

etmişik (Varlamova O.Q., Fyodorova O.B., 2017, s. 62)

. 

1-ci  problem:  Təchizatçılar  tərəfindən  neft  məhsullarının  tədarükünün 

məhdudlaşdırılması. 

Nəticələr:  

1) Rəqabətqabiliyyətliliyinin azaldılması. 

2)  Tərəfdaşlar  qarşısında  öhdəliklərini  yerinə  yetirmək  imkanlarının 

olmaması 

3) Neft məhsullarının qiymətinin artması 

4) Müəssisənin İşinin davamlılığını pozmaq 

Logistik sahə: Satınalma 

Mümkün həll yolları: 

1) Təchizatçı bazasının genişləndirilməsi.  

2) Satış həcmlərinin savadlı planlaması 

3) Yeni idarəetmə sisteminin tətbiqi 

2-ci problem: Öz neft bazasının olmaması 

Nəticələr.  

1) Daşınmaya ehtiyacının artması.  

2) Göndərmə xərclərinin artması 

Logistika sahəsi: Anbar 

Mümkün həll yolları. Saxlama üçün tankerlərin icarəsi 

3-cü problem: Nəqliyyatın uzunmüddətli dayandırılması 

Nəticələr: 

1) Yanacaq və sürtkü yağlarının daşınması xərclərinin artması 

Logistika sahəsi: Nəqliyyat 

Mümkün həll yolları. Daşınma proseslərinin optimallaşdırılması 

---

27 

 

4-cü problem: İnfrastrukturun olmaması 

Nəticələr. Çatdırılma metodunun seçilməsi ilə bağlı məhdudiyyət 

Logistika sahəsi: Nəqliyyat 

Mümkün  həll  yolları:  Xərcləri  azaltmaq  üçün  maksimum  tutumun  istifadə 

edilməsi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

28