Bir millətik, iki dövlət Eyni arzu, eyni niyyət
Yüklə 6,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri II beynəlxalq elmi konfransının materialları 15
MÜASİR DÖVRDƏ AZƏRBAYCAN – TÜRKİYƏ MÜNASİBƏTLƏRİ AZERBAIJAN-TURKEY RELATIONS IN THE MODERN PERIOD Dos. Dr. İbrahim Əliyev Azərbaycan Turizm və Menecment Universiteti Xülasə
Azərbaycan Türkiyə münasibətləri qədim və zəngin tarixə malikdir. Bu münasibətlər özünəməxsus xüsusiyyətləri və coxşaxəli istiqamətləri ilə həmişə fərqlənmiş, müstəsna əlamətlərə malik olmuşdur. Dərin tarixi kökləri ilə bağlı olan bu ölkələri hər şeydən əlavə etnik doğmalıq birləşdirir. Buna görə də Azərbaycanın tarixini, ictimai-siyasi və mədəni həyatını birbirindən ayrı təsəvvür etmək mümkün deyildir. Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri tarixin müxtəlif mərhələlərində həyatın ağır sınaqlarından keçmiş, özünün qırılmazlığını real praktikada təsdiq etmişdir. Bu münasibətlər barəsində kifayət qədər geniş tədqiqatlar aparılmış, onun müxtəlif dövrləri haqqında xeyli elmi tədqiqat əsərləri yazılmışdır. Hazırkı məqalədə isə diqqəti Azərbaycanın öz müstəqilliyini bərpa etməsindən sonra Azərebaycan – Tütkiyə münasibətlərinin müxtəlif cəhətlərinə yönəltmək istərdik. Bu iki dövlət arasında münasibətdən danışarkən hər şeydən öncə onu qeyd etmək istərdik ki, onların hər ikisi böyük türk dünyasının tərkib hissələri olmaqla bu sistemdə özünəməxsus yerə və rola malikdir. Bu münasibətlər ictimai həyatın bütün sahələrini əhatə edir və strateği əhəmiyyət daşıyır. Açar sözlər: Müasir dövr, Türkiyə, Azərbaycan, əlaqələri Abstract Turkey's relations with Azerbaijan are multidimensional and of strategic. High-level intensive mutual visits are the most important driving force behind the relationships. It has become a tradition for the two countries to visit the other country first, following the change of the state authorities or of symbolic importance. Turkey and Azerbaijan have a bond of unique sisterhood in the world. Gazi Mustafa Kemal Atatürk described it as “Azerbaijan's happiness is our happiness and its grief is our grief” and Haydar Aliyev said “We are one nation in two states”. Key words: Modern perıod, Azerbaijan, Turkey relatıons Türkiyə dövlətinin Qafqaz regionuna olan maraqları, onların bu regionda dayaqlarını yaratmaq istəyi son yüzillikdə yeni bir mərhələsinə daxil olmuşdu. Hələ Osmanlı dövləti özünün qüdrətli dövrlərində regionda nüfuz dairəsi uğrunda digər qonşu dövlətlərlə rəqabət aparmışdı. Lakin son yüzilliklər ərzində onun zəifl əyərək müxtəlif regionlarda mülklərini və nüfuz dairəsini itirməsi Qafqaza da aid idi. Buna baxmayaraq Türk dövlətinin qlobal maraqları azalmamış, onlar həmişə bu regionda təsirlərini bərpa etməyə çalışmışdılar. Xüsusən Birinci dünya müharibəsi dövründə Osmanlı imperiyasının regionda başlıca rəqibi olan Rusiya imperiyasının inqilablar nəticəsində iflasa uğraması onun qarşısında yeni imkanlar yaradır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandığı gündən Türkiyə dövlətinin rəğbətli münasibətini öz üzərində hiss etmişdi. O, 1918-ci il 4 iyulda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini tanıyaraq ona siyasi və hərbi dəstək verir. Məhz həmin dövrdə türk ordusunun Qafqazda fəallaşması, müstəqillik astanasında dayanmış Azərbaycana dəstək verməsi, ona qarşı yönəlmiş soyqırımı dalğasının qarşısının alınmasında öz töhfəsini verməsi türkazərbaycan birliyinin parlaq səhifələrindən birini təşkil edir. 1918-ci ilin martında Nuru paşanın rəhbərliyi altında türk ordusunun Azərbaycana uğurlu gəlişi onun taleyində dərin iz qoymuşdur. Lakin Birinci dünya müharibəsində OsmanlıTürkiyəsinin daxil olduğu blokun məğlubiyyəti onların xilasedici missiyasını dayandırmasına səbəb oldu. Bununla belə türklər imkanları daxilində Azərbaycana dəstəklərini hər vasitə ilə davam etdirirdi. 23 aylıq mövcudluqdan sonra Azərbaycan Cümhuriyyəti tarixi inkişafının obyektiv nəticəsi olaraq öz müstəqilliyini itirdi. Burada bolşeviklərin hakimiyyətəgətirilməsi ilə Türkiyənin strateği gedişləri arxa plana keçmiş, özünün yeni məqamını gözləmişdir. Lakin yeni şəraitdə da Türkiyənin dəstəyi ən həlledici məqamlarda zaman-zaman özünü büruzə vermiş, bir sıra prinsipial problemlərin həllində öz təsirini göstərmişdir. Buna müsal olaraq Azərbaycanın sovet hakimiyyəti dövründə onun formal müstəqilliyinin qorunub saxlanmasında və xeyli ərazilərinin mühafizə edilməsində müstəsna əhəmiyyətə malik olan Türkiyə Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri II beynəlxalq elmi konfransının materialları 16
ilə Rusiya arasında imzalanmış Moskva müqaviləsi və Cənubi Qafqaz respublikaları ilə bağlanmış Qars müqaviləsini qeyd etmək istərdik (1). Azərbaycanın SSRİ tərkibində olduğu dövrdə Türkiyə dövlətinin buraya əli çatmasa da, Azərbaycana olan isti münasibəti daim hiss olunmuşdur. Sovet rəhbərliyi Azərbaycanı türkiyə təsirindən uzaq saxlamağa, onların yaxınlığına imkan verməməyə çalışırdı. Bütün bunlara baxmayaraq, bu dogma münasibətləri zəiflətmək mümkün olmamışdır. Türkiyə-Azərbaycan münasibətlərinin yeni mərhələsi XX əsrin axırlarında başlandı. 1990-cı illərdə SSRİ- nin dağlması nəticəsində yeni türk dövlətlərinin öz müstəqilliklərini bərpa etməsi ilə türk dünyasının genişlənməsi və möhkəmlənməsi üçün əlverişli şərait yarandı. Belə bir məqamda Türkiyənin həmin dövlətlərlə hərtərəfli əlaqələrinin güclənməsi, qarşılıqlı təmasların intensivləşməsi, onların bütün məsələlərdə vahid mövqedən çıxış etməsi məsələsi aktuallaşır. Bu münasibətlər sistemində Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri xüsusi əhəmiyyətə malik idi. SSRİ parçalana qədər Türkiyə Respublikası türk dünyasının dünya dövlətləri sırasında yeganə təmsilçisi idi. Sovet imperiyasının iflası türk dövlətləri sırasının genişlənməsinə gətirib çıxardı və bu, türk dünyasının güclənməsi yolunda böyük imkanlar açdı. Azərbaycan, Qazağıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan və Türkmənistanın simasında tarix səhnəsinə çıxmış yeni türkmüsəlman dövlətləri dünyanın, xüsusən də Qafqaz-Mərkəzi Asiya regionunun yeni durumunda ciddi dəyişikliklərə gətirib çıxarmış, onun siyasi mənzərəsinə yeni qeosiyasi reallıq gətirmişdir. Belə bir məqamda Türkiyə Respublikasının qarşısında yeni perspektivər açılması ilə yanaşı, yeni qlobal vəzifələr ortaya çıxırdı. Tarixi inkişafın öz gedişi ilə açılan bu imkanlar Tütk dövlətinin məsuliyyətlərini də artırdı. Yeni şəraitdə Türkiyə Respublikasının müstəqilliyini bərpa etmiş türk-müsəlman dövlətləri, o cümlədən Azərbaycan Respublikası ilə münasibətləri regionun taleyində və onun inkişaf perspektivində böyük təsirə malikdir. Azərbaycan öz coğrafi mövqeyinə görə türk dünyası üçün son dərəcə vacib bir ərazidə yerləşir, Türkiyənin bu dünyaya çıxışının bağlanğıcını təşkil edirdi. Digər tərəfdən, sosialiqtisadi, siyasi, mədəni durum, müasir inkişaf səviyyəsi, ictimai həyatın bütün sahələrində malik olduğu səviyyə Azərbaycanın unikal mövqeyini və ictimai-siyasi mahiyyətini qabarıq şəkildə ifadə edir, onun tarixi missiyasını və rolunu şərtləndirirdi. Bu mənada Azərbaycan təkcə müstəqilliyini bərpa etmiş yeni dövlət olaraq dəstəyə ehtiyacı olan bir dövlət deyildi. Onun malik olduğu təbii ehtiyatlar, iqtisadi potensialı, mədəni intellectual səviyyəsi ilə Türkiyənin özünün müasir inkişafında əsaslı dönüş yarada biləcək imkanın daşıyıcısı idi. Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra problemlərini həll etdikcə və müstəqil iqtisadiyyatını yaratdıqca onun regionda və bütöv dünyada təsiri artır. Bu mənada Azərbaycan regionda bütün qonşuları ilə münasibətdə müstəqil aktor kimi nüfuzunu və təsirini günbəgün gücləndirir. Bu mənada hazırkı dövrdə Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərindən danışılarkən hər kəs tərəfindən bu münasibətlərin strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə yüksəlməsi etiraf edilir. Bu məqamda tarix bir daha sübut edir ki, dövətin təsir gücü ərazisinin böyüklüyü, əhalisinin sayı ilə ölçülmür. Düzgün aparılan daxili və xarici siyasət, resurslardan düzgün istifadə edilməsi, ölkənin maraqlarından çıxış edən balanslasdırılmış xəttin yeridilməsi dövlətin uğurunun təminatında əhəmiyyətli rol oyanayır (1). Əlbəttə, bu məqamda Türkiyə və Azərbaycanın qarşılıqlı münasibətlərinin strateji əməkdaşlıq səviyyəsində qurulması hər iki dövlətin müasir dünyadakı durumunda özünü qabarıq şəkildə göstərir. Həyatın bütün sahələrində tərəfdaşlıq münasibətləri yuksək səviyyədə qurulur. Bu da onları öz güclərini birləşdirərək vahid mövqedən çıxış etməyə, həyata keçirilən transmilli layihələrin reallaşdırılması sayəsində daha da yaxınlaşmaqa imkan verir. Azərbaycanın Türkiyə ilə siyasi əlaqələri büstəqilliyin bərpası anından başlamışdır. Azərbaycanın müstəqilliyini tanıyan ilk dörlət Türkiyə olmuşdur. 1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaaycan öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra noyabrın 9-da Türkiyə Azərbaycanın müstəqilliyini tanıdı. 1992-ci il 14 yanvar tarixində isə Azərbaycan-Türkiyə diplomatik əlaqələri yarandı, Bakı şəhərində Türkiyənin səfirliyi fəaliyyətə başladı, Bir qədər sonra – Türkiyədə Azərbaycan Resspublikasının səfirliyi açıldı. Diplomtik münasibətlər qurulduqdan sonar bu iki dövlət arasında əlaqələr daha intensiv xarakter aldı. Müstəqilliyin ilk illərində Azərbaycanda mürəkkəb icitmai-siyasi proseslər zamanında Türkiyə dövləti Azərbaycan xalqının yanında olmuş, onun Yüklə 6,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|