Bir millətik, iki dövlət Eyni arzu, eyni niyyət
Yüklə 6,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri II beynəlxalq elmi konfransının materialları 37
Azərbaycan Türkiyə münasibətlərində yeni geosiyasi reallıqların mümkün qədər analizini verməkdir. Lakin, təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, Türkiyə -Azərbaycan münasibətlərində XX əsr və müasir dövrü analiz edərkən süni yaradılmış Ermənistan dövlətini və “Dağlıq Qarabağ” problemini mövzudan kənar hadisə kimi qiymətləndirmək mümkün deyil. Məhz bu baxımdan “erməni məsələsi” təkcə keçmiş Osmanlı, indiki Türkiyə Cümhuriyyətinə qarşı deyil, həm də Azərbaycana qarşı həyata keçirilən yeni geosiyasi proseslərin tərkib hissəsidir. Azərbaycan Türkiyə münasibətlərində yeni geosiyasi durumu analiz edərkən I dünya savaşında bölgə üçün yaranmış vəziyyəti təhlil etmədən qiymət vermək tarixi metodoloji prinsipə uyğun olmaya bilər və mövzunun birtərəfli qaydada işıqlandırılması demək olar. Məsələyə qeyd olunan mövqedən yanaşaraq qeyd etməliyik ki, I dünya savaşına qədər qədim və orta əsrlərdə müxtəlif dövlətlər və imperiyalar yaratmış türklər, xüsusən Osmanlı imperiyası Avropa və Rusiya üçün böyük narahatlıqlara səbəb olmuş və bu amil Osmanlı imperiyasına qarşı yeni geosiyasi konsepsiyaların işlənməsi üçün əsas yaratmışdı. Məsələn, tanınmış geostrateq H.Kissincer diplomatiya əsərində qeyd edirdi ki, “Torilərin lideri olan Dizraelinin Rusiyanın Osmanlı İmperiyasına yönələn təhdidlərinə qarşı çıxış etməməsi mümkün deyildi. O, “Üç İmperator İttifaqının” reseptlərini – Avropanın tarazlığı naminə qəbul edə bilməzdi, Britaniya imperiyası naminə isə o, Avropa konsensusu ideyasının Konstantinopolun yaxınlığında praktiki daşıyıcısı rolunun Rusiyanın üzərinə qoyulmasına qarşı yalnız etiraz edə bilərdi” [1, s.128]. Digər araşdırmaçı A.Davutoğlu qeyd edir ki: “o dövrün geostrateqləri öz ölkələrinin və xalqlarının tarixini, önəmli milli və imperiya maraqlarının hədəflərini, qonşu dövlətlərlə münasibətlərinin məqsəd və məramını təhlil edərək, atılacaq addımları nəzəri cəhətdən əsaslandırmış və dövlət rəsmilərinə lazımi geostrateji tövsiyələr vermişlər. Belə geosiyasi düşüncə nümunələrinə Osmanlı imperiyasının bütün fəaliyyəti dövründə rast gəlinmir” [2, s.45]. Məsələn, dünyada yeni geosiyasi cərəyanların yaranması və genişlənməsi ərəfəsində Fransa- kontinentalizmi, Rusiya-avrasiyaçılığı, Böyük Britaniya-atlantizmi Osmanlı dövlətinə təzyiq vasitəsi kimi istifadə etdiyi halda, imperiyanı idarə edənlərin o dövr üçün heç bir geosiyasi və geostrateji konsepsiyalarının olmaması müəyyən suallar yaradır. Nə üçün ruslar Danilevski, Meçnikov, fransızlar Baden, Monteskye, italiyalılar Makiavelli ingilislər Makinder, amerikalılar Mehen, almanlar Ritter kimi geostrateqlər yetişdirdiyi halda dövrünün ən böyük imperiyası sayılan Osmanlı dövlətində bir nəfər olsun belə geosiyasi düşüncə sahibinə rast gəlmək mümkün deyil? Əlbəttə bizim məqsədimiz tarixi müqayisələr aparmaqla Osmanlı imperiyasının I dünya savaşında beynəlxalq mövqeyini müzakirə mövzusuna çevirmək deyil, əslində o dövrdə geosiyasi cərəyanların müharibələrdə istifadə olunan silahlardan daha yaxşı təsirli vasitə olduğunu, xüsusilə Türkiyə-Azərbaycan münasibətlərində bu faktın önəmini qeyd etməkdir. Məsələn, Osmanlıya qarşı yeni geosiyasi vəziyyətin formalaşması üçün Rusiya və Avropanın güc mərkəzləri daha əvvəl erməni milliyyətçilərindən istifadə edərək, XIX əsrin sonlarında – 1885-ci ildə Marseldə “Armenakan”, 1887-ci ildə Cenevrədə “Qnçaq”, 1890-cı ildə isə Tiflisdə “Daşnaksütyun” partiyalarını yaratmışdılar. Məhz bu baxımdan geosiyasi güclərin Azərbaycanla Türkiyənin coğrafi baxımdan sərhəd əlaqələrinin birdəfəlik silinməsi üçün layihələndirdikləri Ermənistan dövlətini Osmanlı tərəfindən güzəştə getməsi əslində, geostrateji fəaliyyət proqramlarının, geosiyasi təsir mexanizmlərinin olmaması ilə bir başa əlaqəlidir. Məsələn, 1829-cu il oktyabrın 10-da Paskeviç imperator I Nikolaya yazdığı raportunda göstərirdi: "Bayaziddə 2 min erməni bizim əsgərlərin cərgəsində vuruşmuşdular, Ərzurumda xristian əhalisinin böyük hissəsi bizim dini bayramı qeyd etmişlər; Qarsda ermənilərdən ibarət 800 nəfərlik könüllü batalyon təşkil edilmişdi, onların ailələrindən - 10 min nəfərinin başının üstünü labüd təhlükə almışdır. Bu bədbəxt qurbanlara diqqətinizi yönəldin, Rusiyaya göstərdikləri məhəbbətə görə Osmanlıların onlardan qisas almasına yol verməyin. Ona görə də cəsarət edib Əlahəzrət imperatordan mənə bu ailələri Gürcüstan və Erməni vilayətlərində yerləşdirmək ixtiyarını verməsini xahiş edirəm. Zənnimcə, köçürülən hər bir ailəyə orta hesabla 50 gümüş rubl kifayət edəcəkdir" [3, s.34]. Göründüyü kimi, ruslarla ermənilərin Osmanlı əleyhinə hərbi birliyinin uğur qazanması, xüsusilə Azərbaycanla Türkiyə arasında quru əlaqəsinin (Naxçıvan istisna olmaqla) aradan qaldırılmasının bir səbəbi rusların geosiyasi təsir zonaları yaratmaq, sərhədətrafı əhali ilə lazımi iş aparmaq, məqsədyönlü
Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri II beynəlxalq elmi konfransının materialları 38
məskunlaşdırma və əhali köçürməsi, din, dil, milli məsələlərdən istifadə etməsi ilə bağlıdırsa, digər bir səbəbi Osmanlı dövlətinin bu kimi tədbirlərdən istifadə etməməsi ilə əlaqəlidir. Bir çox araşdırmaçıların fikrincə, Osmanlı imperiyası sərhədləri boyu yalnız müəyyən hərbi müdafiə sədləri yaratmış, dövrün tələblərindən irəli gələn digər strateji tədbirlərdən isə demək olar ki, istifadə etməmişdir. Hələ I dünya savaşından əvvəl rusların geosiyasi konsepsiyası olaraq uzaq hədəflərə hesablanmış çar I Pyotrun vəsiyyətində deyilir: “...Rusiya yalnız o zaman dünyəvi dövlət adlana bilər ki, Asiya və Avropanın xəzinələrinin açarı olan İstanbul onun paytaxtı olsun. Boş yerə vaxt itirmək olmaz. İstanbulu ələ keçirmək lazımdır...İstanbula sahib olan çar, dünyanın da sahibi olacaq... Osmanlılara Avropa xalqları ilə əlaqəyə girməyə imkan verilməməlidir. Əgər bu ölkələrin müsəlmanları qayğıdan azad olub öz hüquqlarını bilsələr, bu bizim üçün böyük zərbə olacaq...Ona görə də vaxt itirmədən siz Qafqazı işğal etməlisiniz...” 1725-ci il [4, s.32].
Göründüyü kimi Rusiyanın nəzarətində olan müsəlman əhali ilə heç bir əlaqələrə sahib olmayan, kifayət qədər strateji boşluqlar yaradan Osmanlı dövləti müsəlman xalqları, xüsusilə eyni tarixi köklərə sahib Azərbaycan, orta Asiya türkləri ilə heç bir ciddi geosiyasi ünsiyyət saxlamamış, onların çağırışlarına və milli hərəkatlarına dəstək verməmiş və bu istiqamətdə hər hansı fəal geosiyasi konsepsiya irəli sürməmişdi. Bu da müvafiq olaraq, həmin dövlət və xalqların başqa geosiyasi təsirlər altına düşməsinə səbəb olmuş və dünyada ümumi türk birliyinin zəifləməsinə şərait yaratmışdır. Bəs nə üçün Osmanlı dövləti dini, etnik, mədəni köklərə bağlı Azərbaycanla əlaqə qura bilmədiyi halda, heç bir dil və mədəni həyatı bir - biri ilə uyuşmayan Rusiya erməni əlaqələri strateji mahiyyət daşımışdır? Bu sualın cavabına birbaşa keçməzdən əvvəl qeyd etməliyik ki, Osmanlıdan fərqli olaraq Rusiya bu məsələdə ardıcıl geostrateji konsepsiyaya sahib idi və öz məqsədlərinə çatmaq üçün erməni kartından istifadə edərək Avropa ilə danışıqlar aparırdı. Məsələn, Rusiya xarici işlər naziri Sazonov erməni məsələsi ilə şəxsən fəal məşğul idi, özü avropalı həmkarları ilə yazışırdı, hətta, Osmanlıda ermənilərə muxtariyyət verilməsinə maraq göstərməyən Almaniyanın da razılığını alaraq qeyd edirdi ki: “1913-cü ildə Rusiya tərəfindən hazırlanmış 30 müddəalıq Layihə 6 vilayətdən- Ərzurum, Van, Bitlis, Diyarbəkir, Xarput, Sivasdan ibarət erməni vilayəti yaradılmasını, bu vilayətin idarəedicisinin də beş il müddətinə xristian avropalı olmasını, bütün idarəedici funksiyaların ona verilməsini təklif etmişdi. Rusiya itaətindəki “Türkiyə Ermənistanı”nın Mersin limanı ilə dənizə çıxışı da olmalı və bu muxtar vilayəti Rusiyanın müstəmləkəsinə çevrilməli idi” *5, s.19+. Tarixi faktlar göstərir ki, strateji baxımdan mühüm əhəmiyyətə malik olan Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinin dağlıq hissəsinə İrandan çoxlu sayda erməni əhalisinin köçürülməsinə XIX əsrin əvvəllərində başlanılmışdı. Bu dövrdə regionun zəngin təbii sərvətləri üzərində nəzarəti ələ keçirmək istəyi və geosiyasi vəziyyəti öz xeyrinə dəyişən çar Rusiyası XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində Türkiyə qarşı müharibə apararkən erməni amilindən siyasi alət kimi istifadə etmişdir. Yuxarıda qeyd olunan tədbirləri ardıcıl olaraq həyata keçirən çar Rusiyasının məqsədi Azərbaycanla Osmanlı dövlətinin mümkün ola biləcək münasibətlərinə birdəfəlik son qoyması üçün Qarabağın dağlıq hissəsinə əvvəlcə rəsmən 124 min, daha sonra isə qeyri-rəsmi olaraq xeyli erməni köçürülmüşdür. Ümumiyyətlə, 1828-1830-cu illər ərzində Qarabağın dağlıq hissəsinə 200 mindən çox erməni köçürülmüşdür. Bu faktları N.N.Şavrov belə təsvir edir: “1828-1830-cu illər müharibəsi qurtardıqdan sonra biz 40 mindən çox İran və 84 min Türkiyə ermənisini köçürüb onları, demək olar ki, ermənilər yaşamayan Yelizavetpol və İrəvan quberniyalarında, Tiflis, Borçalı, Axalsix, Axalkələk qəzalarının ən yaxşı dövlət torpaqlarında yerləşdirdik. Onların məskunlaşması üçün 200.000 desyatindən çox xəzinə torpağı ayrılmış və habelə bu məqsədlə müsəlmanlardan 2 milyon manatlıqdan çox xüsusi sahibkar torpağı satın alınmışdı. Həmin ermənilər Yelizavetpol quberniyasının dağlıq hissəsi (Qarabağın dağlıq hissəsi nəzərdə tutulur) və Göyçə gölünün sahillərində məskunlaşdırıldı. Bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, rəsmi olaraq köçürülən 124 min ermənidən başqa, buraya qeyri-rəsmi köçənlərlə birlikdə onların sayı 200 min nəfərdən çoxdur” *6, s.59+. Bütün bu qeyd olunanlar onu göstərir ki, Osmanlı imperiyası mövqelərinin bir-birinin ardınca itirməsinin başlıca səbəblərindən biri, tarixi Azərbaycan torpaqlarında süni yaradılan Ermənistan dövləti ilə bağlı heç bir qabaqlayıcı tədbirlərin görülməməsi idi. Osmanlının süqutu daha əvvəl qeyd etdiyimiz kimi heç bir geostrateji konsepsiyaların, xüsusilə geosyasi düşüncə nümunələrinin olmaması ilə əlaqəli şəkildə nəzərdən
Yüklə 6,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|