Biz öz məqsədlərinə nail olmaq üçün heç bir vasitədən çəkinməyən

389

QEYDLƏR

(Şeyx Şamil) 23 ünvanda yerləşən və 100 nəfərdən çox iranlı təbəələrin və 

konsulluğun əməkdaşlarının sığınacaq tapdıqları İran konsulluğunun 

binası erməni silahlı dəstələri tərəfindən tutulmuşdu. M.S.Marağayi kon-

sulluq binasının azad edilməsinə nail olmuş, daha sonra rus hərbçiləri ilə 

birgə Bakıda yaşayan və işləyən İran vətəndaşlarının da məruz qaldığı qır-

ğınların qarşısının alınmasında fəal iştirak etmişdir. 1994-cü ildə Tehran-

da nəşr etdirdiyi “Siyasi xatirələr”ində 1918-ci il mart faciələri günlərində 

şəhərdəki vəziyyəti təsvir etmiş və göstərmişdir ki, şəhər küçələrindən və 

həyətlərdən ölülərin və yaralıların yığılması və şəxsiyyətlərinin təyin edil-

məsi üçün hələ yalnız onun yaratdığı komissiya tərəfindən 5000 nəfərdən 

artıq iranlı və qeyri-iranlı müsəlmanın qətlə yetirildiyi müəyyən olunmuş, 

bütün bu cəsədlər müsəlman qaydasında dəfn edilmişdir. Qanlı mart ha-

disələrindən sonra cəmiyyətdə böyük vahimə yaranmış, müsəlman əhalisi 

şəhəri kütləvi surətdə tərk etməyə başlamışdır. M.S.Marağayi böyük çətin-

liklə şəhərə giriş-çıxışa qadağa qoymuş erməni-bolşevik hökumətindən 

sərnişinlərlə dolu gəmilərin İran limanlarına yola salınmasına icazə al-

mışdır. Bir neçə gün ərzində 5 mindən 10 minə qədər insan - İran təbəələ-

ri və yerli müsəlmanlar Bakını tərk edərək Astara, Ənzəli və İranın digər 

şəhərlərində sığınacaq tapmışlar. FTK-nın sənədlərindən məlum olur ki, 

Bakıda iranlı təbəələrin və şəxsən İran konsulunun özünün təqib olunma-

sı sonrakı aylarda da, türk-Azərbaycan qoşunları şəhəri azad edənədək da-

vam etmişdir. 

50

Əmirov Tatevos Minayeviç – (1873-1918), “Daşnaksütun” partiyası-

nın üzvü, anarxist, terrorçu əməliyyatların rəhbəri. Qardaşı bolşevik Arsen 

Əmiryanın təsiri altında bolşeviklərlə əməkdaşlıq etmiş, süvari dəstəsinin 

komandiri olmuşdur. 1918-ci ildə Bakı və Şamaxıda xüsusilə ağır cinayətlər 

törətmiş erməni silahlı dəstələrinin rəhbərlərindən biri, müsəlmanların 

xeyriyyə cəmiyyəti binasını - “İsmailiyyə”ni şəxsən yandırmışdır. Stepan 

Lalayanla birlikdə Şamaxı şəhərinin üzərinə ikinci hücuma rəhbərlik et-

miş, şəhərin dağıdılmasında, yaşayış məhəllələrinin və məscidlərin yandı-

rılmasında, dinc əhalinin öldürülməsində şəxsən iştirak etmişdir. Bakının 

Türk-Azərbaycan qoşunları tərəfindən azad olunması ərəfəsində Bakı ko-

missarları ilə birlikdə “Türkmən” gəmisində Bakını tərk etmişdir. Gəminin 

kapitanı onun Həştərxana üzmək əmrini yerinə yetirməmiş və gəmi Kras-

novodska gəlmişdir. Burada komissarlarla birgə həbs edilmiş və 20 sent-

yabr 1918-ci il tarixdə 26 Bakı komissarları sırasında Zakaspi eser hökuməti 

tərəfindən güllələnmişdir.

---

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

390

51

Qafqaz müsəlmanlarının qurultayı – 1917-ci il 15-20 aprel tarixdə 

Bakıda keçirilmişdir. Qurultayın təşəbbüskarlarından və təşkilatçıların-

dan biri 1917-ci il martın 27-də yaradılmış Bakı Müsəlman İctimai Təşki-

latlarının Müvəqqəti Komitəsi olmuşdur. Azərbaycanın siyasi partiyaları 

və ictimai təşkilatlarından başqa qurultayda Şimali Qafqaz, Gürcüstan, 

Ermənistan müsəlmanlarının nümayəndələri iştirak etmişlər. Qurultay-

da müzakirə olunan əsas məsələ Rusiyanın gələcək siyasi quruluşu və ki-

çik xalqların hüquqları idi. Rusiyanın siyasi quruluşu haqqında məruzə-

ni M.Ə.Rəsulzadə etmişdır. Qafqaz müsəlmanlarının milli-siyasi idealları 

ifadə olunan bu məruzə əsasında Qurultayın qəbul etdiyi qətnamədə Ru-

siya dövlət quruluşunun forması kimi müsəlman xalqlarının mənafeyini 

təmin edən federativ əsaslarla demokratik respublika hesab edilmişdir. 

Qurultayda həmçinin Qafqaz müsəlmanlarının Müvəqqəti hökumətə, mü-

haribəyə, Rusiyanın digər xalqlarına münasibəti, xalq təhsili, qadınların 

vəziyyəti, fəhlə və torpaq haqqında məsələlər də müzakirə olunmuşdur.

52

Təzəpir – Bakıda monumental cümə məscidi, Nabat xanım Rzayeva-

nın vəsaiti  hesabına, mülki mühəndis Zivər bəy Əhmədbəyovun layihəsi 

əsasında 1905-1914-cü illərdə Nijnyaya Tazapirskya (Aşağı Təzəpir - Mirzə 

Fətəli) küçəsində tikilmişdir. Mart hadisələrinin elə ilk saatlarında “Təzə-

pir”in binası və məscidin ətrafındakı məhəllələr top atəşinə tutulmuşdur. 

“Təzəpir” məscidinin ətraf küçələri və həyətləri sakinlərin meyitləri ilə 

dolu idi. Qırğınlar qurtardıqdan sonra bütün meyitlər məscidin həyətinə 

yığılmış və  öz yaxınlarının cəsədlərini axtaran insanlar buraya gəlirmiş-

lər. Hazırda – fəaliyyətdə olan məscid.

53

Tağıyev Hacı Zeynalabdin Məhəmmədtağı oğlu - (1838-1924), Azər-

baycan sahibkarlığının görkəmli nümayəndəsi, neft sənayeçisi, milyonçu, 

ictimai xadim, xeyriyyəçi, maarifçi. 1877-ci ildə 2-ci, 1882-ci ildə 1-ci gildiya 

tacir rütbəsi almışdır. 1870-ci illərin sonunda 3 neft zavodunun sahibi idi. 

1886-cı ildə “H.Z.A.Tağıyev” şəxsi ticarət evi tikdirmiş, 1890-cı illərdə Şu-

şa-Yevlax dəmir yolu çəkilişi üzrə layihə təklif etmiş, “Kaspi” qəzetini almış, 

milli ziyalıları onun rəhbərliyinə cəlb etmiş, milli tekstil sənayesi, tikinti, 

kənd təsərrüfatı, balıqçılığın inkişafına sərmayə qoymuşdur. Bakıda telefon 

xətlərinin və şollar suyunun çəkilişi, ticarət pasajı (indiki Bakı univerma-

ğı), bank binası, Tağıyev teatrı (indiki Musiqili komediya teatrı), müsəlman 

qızları üçün ilk təhsil məktəbi (indiki AMEA Əlyazmalar İnstitutu) bina-

larının inşası onun adı ilə bağlıdır. Azərbaycan ziyalılarının bir çox nü-

mayəndələrinin, gələcək dövlət və siyasi xadimlərin – Nəriman Nərimanov, 

---